आटकांचे दिवस !

आटकं हे तसं दुर्लक्षित फळ. पूर्वी खाऊचे प्रकार नसल्याने आणि तो घेण्यासाठी घरातून पैसे मिळत नसल्याने आम्हाला ही आटकंच आमचा खाऊ वाटायची. बालपणी या आटकांनी आमच्या जीवनात आंबट गोड पणा भरून खरी लज्जत आणली. आटकं मिळवण्यासाठी त्यावेळी केलेल्या प्रयत्नामुळे आटकांचे ते दिवस अविस्मरणीय ठरले.

जे. डी. पराडकर 9890086086

काळाबरोबर अनेक गोष्टी बदलत जातात. हे बदल अपेक्षित नसले, तरी स्वीकारावेच लागतात. बदलत नाहीत, त्या आपल्या अंतर्ममनात खोलवर रुतून बसलेल्या आठवणी ! बदलत्या काळात सर्व परिस्थितीला तोंड देण्याची हिंमत अंतर्ममानातील या आठवणीच देत असतात. अनेकदा आपल्या मनातील या आठवणी नेत्र कडा पाणवण्या एवढ्या गहिऱ्या बनतात. यानंतर आपलं मन मोकळं होतं आणि एका नव्या उत्साहानं मार्गक्रमण करू लागतं. आठवणींशिवाय आयुष्य रीतं आहे, याची आपल्याला जाणीव होऊ लागते. बालपणी शाळेत अथवा मैदानावर विविध प्रकारचे खेळ खेळत असताना परस्परात घडणारे संवाद म्हणजे नातं दृढ करणारे रेशीम धागेच होते. रेशमाच्या या नाजूक धाग्यांनी परस्परांची मनं बांधून ठेवली गेली . रेशमाच्या या धाग्याला भेदभावाची ओळख नव्हती, स्वार्थाचा लवलेशही नव्हता, होती ती फक्त आपुलकी आणि प्रेम जिव्हाळा ! ती मैत्री बंधू भावाची होती. परस्परातील मैत्री कायम निभावणं, या भावबंधनाची होती. या सगळ्या मागे उभे होते, ते घरचे भक्कम संस्कार. बालपणी ज्यांनी गरिबी अनुभवली, ते मनाने श्रीमंत झाले. मनाच्या श्रीमंतीने अनेकांना आपलेसे केले. यातूनच तयार झालं नात्यांचं एक भव्य भावविश्व ! लिमलेटची एक गोळी शर्टाच्या टोकात धरत, त्याचे तीन तुकडे करुन ज्यांनी खाल्ली आहे, त्यांना आयुष्याची गोडी कळलीय. एक कैरी दगडाने ठेचून, त्याचे झालेले सर्व भाग ज्यांनी वाटून खाल्लेत त्यांना आंबट- गोड जीवनाचे रहस्य उलगडलेय. या वृत्तीतून बालपणी मुलांवर उत्तम संस्कार झाले, ते उपलब्ध असलेली वस्तू एकमेकात समान वाटून घेण्याचे. आपल्याजवळ जे काही आहे ते सर्वासमवेत वाटून खाणे म्हणजेच सहकार ! पूर्वी रानावनात उपलब्ध असणारा कोकणचा रानमेवा हाच आमचा खाऊ होता. शाळेत जाताना खाऊ साठी पैसे मिळणे हे स्वप्नवत होते. परिणामी निसर्गाकडून जे मिळेल ते आनंदाने घ्यायचे, हाच आमचा खाऊ ! हंगामा नुसार येणारा सर्व प्रकारचा रान मेवा आम्हाला बालपणी उत्तम पद्धतीने ज्ञात झाला होता. फेब्रुवारी महिन्याच्या अखेरीस पिकणाऱ्या आंबट गोड आणि लाल चुटुक आटकांनी आमच्या रसनेला बालपणी कमालीचा आनंद दिला. आटकांच्या हंगामातील ते दिवस, आमच्यासाठी अविस्मरणीय ठरले.

ऐतिहासिक म्हणून ओळख असलेल्या कसबा या गावात व्यतीत झालेले आमचे बालपण अनेक अविस्मरणीय आठवणींनी समृद्ध बनले. आपल्या जीवनात समृद्धी अगदी सहजपणे येत नाही. समृद्धी येण्यासाठी आपले विचार समृद्ध असावे लागतात. आमच्या बालपणी आम्हाला लाभलेले सर्व सवंगडी समृद्ध विचाराचे होते. याच्या जोडीला आमच्यावर घरातून होणारे संस्कार आमच्या समृद्धीत अधिक भर घालत. परस्परातील संवादामुळे जे काही करायचे ते एकमताने आणि एकजुटीने. बालपणातील आमच्या सवंगड्यानी कधीही कोणाला अंतर दिले नाही. सारे सवंगडी जीवाला जीव देणारे होते, असं म्हटलं तरीही त्यात काहीच गैर नाही. साजरे करायचे सण उत्सव, मैदानावरील विविध खेळ, शाळेत जाणे येणे, अभ्यासाला बसणे, रानमेवा खाणे, नदीवर पोहायला जाणे, सायकल चालवणे अशा प्रत्येक प्रसंगी आमचा चमू एकत्रच असे. या एकीची ताकद आम्हा सगळ्यांना कळलेली होती. कसबा गावातही आमच्या या चमुची एक वेगळी ओळख होती. आमच्या समूहात एखादा जरी सवंगडी कमी असेल, तर त्याची गावकऱ्यांकडून चौकशी केली जायची. शिल्पकलेसाठी प्रसिद्ध असणाऱ्या कर्णेश्वर मंदिराच्या जवळच आम्ही राहत असल्याने, यासह आजूबाजूच्या मंदिरात आमचे दररोज जाणे येणे असे. ही मंदिरे म्हणजे आमच्या नित्य भेटीचीच ठिकाणं होती. कर्णेश्वर मंदिराच्या परिसरात खूप मोकळा भाग असल्याने येथे आमचे विविध खेळ रंगत असत.
कर्णेश्वर मंदिराकडे जाताना वाटेतच “ होळी खुंट ” हे ठिकाण आहे. शिमगोत्सवात या ठिकाणी होळी उभी केली जाते. या होळी खुंटा लगतच एक ‘ आटकं ’ या फळाचं झाड होतं. हे झाड म्हणजे सुद्धा आमचा एक विश्वासू सवंगडीच होता. येण्या – जाण्याच्या मार्गावर हे झाड असल्याने आमचं त्याच्याकडे नेहमीच लक्ष जायचं. सध्याच्या काळात आटकं म्हणजे काय ? हे सांगावंच लागेल. करवंदा प्रमाणे चवीला आंबट गोड असणार आणि त्यापेक्षा आकारानं थोडं मोठं असणार हे फळ, सुरुवातीला कच्च असताना हिरव्या रंगाचं आणि पिकल्यानंतर लाल चुटूक रंगात बदलून सर्वांना आकर्षित करायचं . करवंदाच्या जाळ्या असतात मात्र आटकं, याचं एक मोठं झाड असतं. आटकाला जानेवारी महिन्यात तुरा येऊन फेब्रुवारी अखेरीस आणि मार्च महिन्याच्या सुरुवातीला याची फळं पिकू लागतात. फेब्रुवारी आणि मार्च हे दोन महिने आमच्यासाठी पर्वणीचेच ठरत. शाळेतून आल्यानंतर आणि सुट्टीच्या दिवशी आमचा बराचसा वेळ या आटकाच्या झाडाच्या जवळपास जात असे. पूर्वी शाळेत जाणाऱ्या मुलांना खाऊ साठी पैसे देण्याची पद्धत नव्हती. असे पैसे देणं घरच्या शिस्तीत बसणार नव्हतं आणि पालकांना परवडणारंही नव्हतं. अशा काळात एखादी लिमलेटची वा पेपरमीटची गोळी अथवा रावळगावचं चॉकलेट शर्टाच्या टोकात धरून दाताखाली चावायचं आणि जेवढे तुकडे होतील, तेवढे एकमेकात वाटून घ्यायचे यातच खरा आनंद होता. यामधून आपल्याकडे जे काही असेल, ते दुसऱ्याला देण्याचे संस्कार तर झालेच शिवाय परस्परातील नातं अधिक दृढं झालं. लिमलेटच्या गोळीची अथवा रावळगावच्या चॉकलेटची संधी क्वचितच कधीतरी मिळे. अन्य वेळी आम्हाला खरा आधार होता, तो निसर्गातील रानमेव्याचाच ! कसबा गावात बालपणी आम्ही खाल्लेली आटकं म्हणजे जीवनातील आंबट गोड आठवणींचा एक खजिनाच म्हटली पाहिजेत. आटकांचे ते दिवस आजही आठवले, की रसनेवर आंबट गोड चवीचे स्पर्श आपोआप होऊ लागतात. आटकांचे ते दिवस, म्हणूनच अविस्मरणीय बनून आमच्या अंतर्मनात आजही कायम आहेत.

फेब्रुवारी ते मार्च या दरम्यान कधीतरी एक दिवस कर्णेश्वर मंदिरात महाशिवरात्रीचा उत्सव संपन्न होतो. हा उत्सव म्हणजे आमच्यासाठी त्याकाळी जवळपास दहा दिवसांची एक आनंददायी मेजवानीच असे. उत्सवाच्या आधी आणि नंतर आमचा बराचसा वेळ हा कर्णेश्वर मंदिराच्या परिसरातच जात असे. महाशिवरात्री दरम्यान आटकं पिकावी म्हणून आम्ही देवाजवळ प्रार्थना करायचो. महाशिवरात्रीच्या दिवशी ठीक ठिकाणाहून विविध व्यावसायिक कर्णेश्वर मंदिराच्या परिसरात येऊन आपली दुकान मांडत असत. याचवेळी आपण ‘आटकं ’ विक्री करायची असं आमच्या सवंगड्यात ठरलेलं असे. आम्ही सारे सवंगडी महाशिवरात्रीच्या दिवशी असं काही दुकान लावणार आहोत, याची घरी कोणतीही कल्पना नसे. महाशिवरात्रीच्या आदल्या दिवशी आमचा सात-आठ मुलांचा समूह एकत्र यायचा . यातील कोणी ना कोणी झाडावर उत्तम चढणारा असे. त्याच्याकडून काही प्रमाणात सुटी आणि काही फांदीसह आटकं काढून घेऊन, ती आम्ही कोणाच्यातरी घरी सुरक्षित ठेवायचो. कधी एकदा महाशिवरात्रीचा दिवस उजाडतोय आणि आम्ही आपलं दुकान लावतोय, असं आम्हाला वाटत असे. अधिकाधिक लोकांच्या येण्या जाण्याच्या वाटेवर आम्ही ही आटकं विक्रीसाठी घेऊन बसायचो. खरंतर स्थानिक आणि आजूबाजूच्या लोकांना यां आटकांचे अप्रूप ते काय असणार ? हे आमच्या कधी लक्षातच आले नाही. मात्र मुलांनी दुकान लावलं आहे, म्हणून काही मंडळी आमच्याकडून ही आटकं विकत घेत असत. मधूनच यातील काही आटकं खाऊन आम्ही आमचंही पोट भरून घ्यायचो. सायंकाळी आटकं विक्रीतून जे काही पैसे जमा झाले असतील, त्याचा अन्य दुकानात जाऊन आम्ही सर्वांसाठी खाऊ घेऊन, तो वाटून घ्यायचो . आपण आपल्याच मेहनतीतून चार पैसे कमवत विकत घेतलेल्या खाऊची चव आम्हाला अधिक गोडी आणि आनंद मिळवून द्यायची.

महाशिवरात्रीत दुकान लावून विकण्यासाठी काढलेली आटकं जर शिल्लक राहिली, तर आम्ही ती ओळखीच्या लोकांना घरी नेऊन द्यायचो. अचानक आटकं मिळाल्यामुळे त्या घरातून आमच्या हातावर एखाद दुसरे बिस्किट किंवा गोड पदार्थ घातला जायचा आणि शाबासकीही मिळायची . या आंबट गोड आटकांनी आम्हाला अनेकदा सुखद आनंदाच दिला. अधून मधून ही आटकं आम्ही शाळेत नेऊन आमच्या सवंगड्यांना देखील देत होतो. आटकं मिळाल्यानंतर आमच्या मित्रमंडळींच्या चेहऱ्यावर तरळलेला आनंद पाहून आम्हाला कमालीचं समाधान मिळे. फुलोऱ्यातून आटकं आकार घेऊ लागली, की ती हिरव्या करवंदा सारखी दिसतात. झाडावर आटकं दिसू लागल्यानंतर आमचं मन ती खाण्यासाठी अस्वस्थ होई. कधीतरी एखाद्या मित्राला आटकाच्या झाडावर चढवून आंबटढाण असलेली आटकं आम्ही डोळे बारीक करुन खायचो. याचा आंबटपणा थोडा कमी व्हावा म्हणून आम्ही त्यात मीठ आणि लाल तिखट मिसळायचो. आंबट आटकांचे हे एकत्रित मिश्रण फारच सुरेख लागे. आटकं पिकल्यानंतर त्याच्यात गोडी निर्माण होत असल्याने आम्ही कच्ची आटकं फार काढत नव्हतो. आटकाचे हे झाड जोशी यांच्या मालकीचे असले, तरी त्यावर फळं धरल्यानंतर त्या झाडाची मालकी आम्हा मुलांकडे येत असे. आमच्या शिवाय अन्य कोणी या झाडावर चढून आटकं काढत नसे. याचा मुख्य कारण म्हणजे फळं धरल्यानंतर कायमच आमचा वावर लक्ष ठेवण्याच्या निमित्ताने या झाडाच्या आजूबाजूला असे. गावातील कोणाला आटकं खावीशी वाटली, तर ते आमच्याकडे पाहून म्हणत, “ मुलांनो आटकं काढाल त्यावेळी थोडी मला आणून द्या रे! ”

आटकाचे दुसरं झाड कसबा गावातील नृसिंह मंदिरा जवळ अगदी नदी लागत होतं. या झाडाला पूर्वीपासून एक जांभ्या दगडाचा चौकोनी पार केलेला होता. हे झाड चढायला थोडं अवघड असलं, तरी याच झाडाची आटकं आकाराने मोठी आणि अवीट चवीची होती. नदीलगत असणाऱ्या या झाडाकडे सायंकाळनंतर आम्हाला जाण्याची परवानगी नव्हती. नदीकडचा भाग निर्मनुष्य असल्याने येथील वातावरण काहीसे गुढ वाटायचे. झाडावर चढणारा एखादा कसबी माणूस बघून आम्ही त्याला आटकं काढून देण्यासाठी मिनतवाऱ्या करायचो. पहिल्याच प्रयत्नात या झाडाची आटकं खाण्याचे आमचे स्वप्न कधीही साकार झाले नाही. चार-पाच वेळा विनंती केल्यानंतर आमच्या पदरात या झाडाची आटकं पडत. झाड चढण्यास कितीही कठीण असले, हा भाग निर्मनुष्य आणि काहीसा गुढ असला, तरी आमची याच झाडावरील आटकं खाण्याची जिद्द कायम असे. विशेष म्हणजे कसबा गावातील या दोन आटकाच्या झाडांव्यतिरिक्त आम्ही अन्य झाडांची आटकं कधी खाल्ल्याचे मला स्मरत नाही. विशेष म्हणजे आमच्या आंबेडखुर्द या गावी सर्व प्रकारची झाडं असताना, आटकाचं झाड मला कधीही आमच्या जागेत वा परिसरात पाहायला मिळालं नाही. कदाचित म्हणूनच कसबा गावातील आमचे आटकांचे दिवस अविस्मरणीय ठरले. मानवी स्वभावाचे देखील यां आटकां सारखेच असते. प्रथम तुरट, आंबट आणि नंतर गोड ! माणूस जसा अनुभवाने समृद्ध होत जातो, तसा त्याच्या स्वभावात बदल घडत जातो.

आटकांचा हंगाम संपत आल्यानंतर आमचा मोर्चा वळायचा तो, गानू आजींच्या घराजवळ असणाऱ्या दोन पेरुच्या झाडांकडे. ही झाडे आम्हा मुलांना चढण्यास सहज सोपी असल्याने आमच्यापैकी कोणीही पेरु काढू शकत होते. पेरूचा हंगाम संपत आल्यानंतर अळू आणि करवंद हा रानमेवा आमची जणू वाट पाहत असायचा. कोकण आणि रानमेवा हे एक अतूट नाते आहे . करवंदीच्या हिरव्या जाळ्या पांढऱ्या फुलांनी बहरल्या की , प्रथम त्या फुलांचा गंध एका वेगळ्या विश्वात घेऊन जातो . ही कोवळी फुले खायला देखील खूप मज्जा येते . फुलांनी बहरलेल्या जाळ्या सृष्टीचे सौंदर्य वाढवत असतात . या फुलांची हिरवी करवंदे कधी तयार होणार ? याकडे सर्वांचेच लक्ष लागलेले असते . छोटी छोटी हिरवी करवंदे कितीही आंबट असली तरीही एक डोळा बारीक करुन आणि तोंड वाकडे करुन त्याची चव चाखण्याची मज्जा काही औरच . हिरव्या करवंदांची चटणीही चवदार असते . करवंदे पिकली की , स्वतःच्या हाताना काढून एखाद दुसरा काटा हाताला लागल्यानंतरच ती खाण्यात खरा आनंद . मे महिन्याच्या सुट्टीत गावी येणाऱ्या सर्वांना घेऊन डोंगर उतारावरील करवंदांच्या जाळ्या धुंडाळणे म्हणजे एकत्र रानमेवा चाखण्याची खरी पूर्वापार पध्दत . कालौघात हे सारे रानमेव्या सारखेच दुर्मीळ झालेय . याच हंगामात येणारे भरपूर लोह देणारे फळ म्हणजे अळू ! हे अळू म्हणजे मोठ्या पानांचे अळूवडीचे नव्हे बरं . कॅडबरीच्या रंगाचे टोमॅटोच्या आकाराचे एक अवीट चवीचे फळ .

‘ रानमेवा ‘ हाच ग्रामीण भागातील आम्हा सवंगड्यांचा आवडीचा खाऊ होता . यामध्ये अळू हे फळ याच हंगामात येणारे . अळूची झाडे तशी मोजकीच असल्याने हा सहज सर्वत्र उपलब्ध होत नाही . याची मुद्दामहून कोणी लागवडही करत नाही . मात्र ज्याला जे आवडते ते , कोठे मिळू शकेल ? याचा शोध बालपणी आवर्जून घेतला जायचा . कसबा गावातील ‘ राऊत ‘ नावाच्या आज्जींनी आईकडे एकदा हिरवे चार अळू आणून दिले . आमच्या आईला हे अळू पिकविण्याची प्रक्रिया माहित असल्याने तीने ते पिकण्यासाठी चक्क राखेत घालून ठेवले . फळ पिकविण्याची ही प्रक्रिया आम्हाला एकदमच नवीन होती . हिरवेगार असणारे अळू चार पाच दिवसात गडद चॉकलेटी रंगाचे झाले . निसर्गाची ही जादू पाहून थक्क व्हायला नाही झालं तरच नवल ! आईने अळू फोडून त्याचे बारीक निरीक्षण केले आणि अर्धा अळू आमच्या हातात दिला . एखादी माहित नसलेली वस्तू हातात पडली की , त्याची चव घेण्याआधी गंध घेण्याचा मानवी स्वभाव आमच्यातही असल्याने भावाने आणि प्रथम पिकलेल्या अळूचा गंध घ्यायचा प्रयत्न केला. मात्र हा वास फारसा चांगला नसल्याने आम्ही अळू खायचा की नाही ? म्हणून एकमेकांच्या चेहऱ्याकडे पहात बसलो . मात्र त्यानंतर आम्ही दोघांनीही अळूची फोड जीभेवर ठेवली.

आंबटगोड चवीचा तो अळू म्हणजे , लाजवाबच ! आम्हांला दोघां भावांना अळू एवढा आवडला की , चार पैकी तीन अळू आम्ही दोघांनीच फस्त केले . अळू कोणी आणून दिले ? याची चौकशी झाल्यानंतर राऊत आज्जींच्या घरी कसे जायचे वगैरे माहिती आम्ही काढून ठेवली . एक दिवस दोघांनी शाळा सुटल्यानंतर राऊत आज्जींचे घर गाठले आणि अळू काढू का ? असे विचारताच , प्रेमळ आवाजात मिळालेली परवानगी अळूच्या चवी इतकाच आनंद देवून गेली . झाडावर चढताना खूपच काळजीपूर्वक चढावे लागले. या झाडाला लांब आकाराचे काटे असतात. या काट्यांना चुकवत आम्ही सात आठ अळू काढून घर गाठले आणि पिकवायची प्रक्रिया माहिती झालेली असल्याने अळूच्या चवीचा मनमुराद आनंद लुटला . त्यानंतर प्रत्येक वर्षी आटकांच्या पाठोपाठ पेरु, अळूची अवीट चव कधीही चुकली नाही .

भरपूर लोह देणारे अळूचे हे फळ आंबटगोड असले , तरी यातील आंबटपणा न जाणवणाराच असतो . आतमध्ये मध्यभागी मोठ्या बीया असतात . त्या काढल्या की , सर्व भाग खाण्यायोग्यच असतो . या फळाबद्दल सर्वांनाच माहिती असेल असे नाही . निसर्गाने रानमेव्याच्या माध्यमातून मानवाला खूप काही दिले आहे . अजूनही काही रानमेव्या बाबत बरीचशी मंडळी अनभिज्ञ असल्याने निसर्गा जवळ मैत्री करुन आणि याबाबतची माहिती घेऊन रानमेवा चाखला पाहिजे . बालपणी अळूची लागलेली गोडी आजही कायम असल्याने मे महिन्याच्या हंगामात चार पाच अळू पैदा करुन त्याची अवीट गोडी चाखण्याचा नेम मी अजूनही सुरु ठेवलाय . आटकांच्या बाबतीत मात्र आम्ही कसबा गाव सोडल्यानंतर याची चव घेण्यात कायमचा खंड पडला. नंतर आटकाची झाडं कुठे आढळली नाहीत अथवा ती विक्रीसाठी बाजारपेठेत आल्याचं पाहायलाही मिळालं नाही.

आटकं हे तसं दुर्लक्षित फळ. पूर्वी खाऊचे प्रकार नसल्याने आणि तो घेण्यासाठी घरातून पैसे मिळत नसल्याने आम्हाला ही आटकंच आमचा खाऊ वाटायची. बालपणी या आटकांनी आमच्या जीवनात आंबट गोड पणा भरून खरी लज्जत आणली. आटकं मिळवण्यासाठी त्यावेळी केलेल्या प्रयत्नामुळे आटकांचे ते दिवस अविस्मरणीय ठरले.

आता तर कसबा गावातील आटकाची ती दोन झाडं जागेवर उभी असतील कां ? याची देखील कल्पना नाही. ही झाडं उभी असलीच, तर त्यावरील आटकं खरंच कोणी काढत असेल कां ? हे देखील सांगता येत नाही. कारण बदलत्या काळात आता फळांचे आणि खाऊचे मुबलक प्रकार उपलब्ध आहेत आणि घरातून मुलांना खाऊ साठी सढळ हस्ते पैसाही दिला जात आहे. कदाचित यामुळेच ही आटकं झाडावरच पिकून जमिनीवर गळून पडत असतील. एकेकाळी हे झाड बहरल्यानंतर त्याच्या आजूबाजूला वावरणारा मुलांचा घोळका, ही या झाडाची खरी श्रीमंती होती. आता मात्र ती दोन्ही झाडं जागेवर उभी असली , तर नक्कीच एकाकी पडली असतील. कालायं तस्मै नमः ! आटकांचे ते दिवस सोनेरी होते, म्हणूनच त्याची गोडी हळूहळू प्रथम आमच्या शब्दात उतरली आणि नंतर वाचकांच्या मनावर रुंजी घालू शकली.