आत्म्याचे खरे समाधान शोधले तरच माणसाला दुःखमुक्ती आणि शाश्वत आनंद (एआयनिर्मित लेख )

तैसीं प्राप्तेंही पुरुषें । इंद्रियें लाळिलीं जरी कौतुकें ।
तरी आक्रमिला देख दुःखे । संसारिकें ।। ३५० ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय दुसरा

ओवीचा अर्थ – पाहा, त्याप्रमाणे आत्मप्राप्ती झालेल्या पुरूषाने जर इंद्रियांचे सहज लाड केलें, तर तो देखील पुन्हा संसारदुःखाने व्यापला जातो.

ओवीचा संदर्भ

ज्ञानेश्वरी ही श्रीज्ञानेश्वर महाराजांनी रचलेली भगवद्गीतेवरील रसाळ आणि सुंदर टिप्पणी आहे. वरील ओवीत अध्यात्मिक सत्य मांडताना संसाराच्या सुखदुःखांच्या चक्रात अडकलेल्या मानवाची अवस्था वर्णन केली आहे.

ओवीचा अर्थ

“तैसीं प्राप्तेंही पुरुषें” म्हणजे माणसाला काही चांगल्या गोष्टी (सुख किंवा साधनसंपत्ती) प्राप्त झाल्या तरी,
“इंद्रियें लाळिलीं जरी कौतुकें” म्हणजे त्याचे इंद्रिये (डोळे, कान, इ.) कौतुकाच्या (आनंदाच्या) गोष्टींमध्ये रेंगाळत राहतात.
“तरी आक्रमिला देख दुःखे” म्हणजे त्याच्या जीवनात दुःख मात्र सतत त्याचा पाठलाग करत राहते.
“संसारिकें” म्हणजे हे सर्व संसाराच्या मोहापायी होते.

सखोल विवेचन

श्रीज्ञानेश्वर महाराज या ओवीत माणसाच्या जीवनातील विरोधाभास आणि त्याची दु:खमय अवस्था स्पष्ट करतात. माणूस भौतिक सुखाच्या मागे धावत असतो. त्याला मिळालेल्या गोष्टींचा आनंद घेताना त्याच्या इंद्रियांना तृप्ती वाटते. परंतु त्या सुखात तो गुंतून राहतो आणि त्यामुळे त्याच्या आयुष्यात दुःखाचे आक्रमण होते.

संसार हा अस्थिर आणि बदलत्या स्वरूपाचा आहे. या बदलामुळे माणसाला जेव्हा त्याच्या अपेक्षेप्रमाणे सुख मिळत नाही किंवा ते नष्ट होते, तेव्हा त्याला दुःख होते.

अध्यात्मिक दृष्टिकोन

ही ओवी माणसाला संसाराच्या मोहापासून सुटण्यासाठी मार्गदर्शन करते. इंद्रियांच्या सुखात गुंतून न राहता, त्याच्यापलीकडील आत्मज्ञान आणि अध्यात्मिक शांतीकडे वाटचाल करण्याचे महत्त्व येथे नमूद केले आहे.

भगवद्गीता आणि ज्ञानेश्वरीचा संदेश:

सांसारिक सुखदुःख हे तात्पुरते आहेत. आत्मज्ञान, त्याग आणि स्थिर चित्त यामुळेच खरे समाधान मिळते. म्हणूनच, माणसाने आपल्या इच्छांचा त्याग करून, परमात्म्याच्या चिंतनात मग्न व्हावे, असे ज्ञानेश्वर महाराज सुचवतात.

निष्कर्ष

या ओवीतून ज्ञानेश्वर महाराज माणसाला सांसारिक मोह सोडून अध्यात्माच्या मार्गावर जाण्याचा संदेश देतात. इंद्रिय सुखांच्या पलीकडे जाऊन आत्म्याचे खरे समाधान शोधले तरच माणसाला दुःखमुक्ती आणि शाश्वत आनंद मिळेल.

निरूपण:

या ओवीत संत ज्ञानेश्वर इंद्रियांच्या वर्तनावर आणि त्यांचा माणसाच्या आयुष्यावर होणाऱ्या परिणामांवर विचार मांडतात. ते सांगतात की मनुष्याला जीवनात भले मोठे वैभव, संपत्ती किंवा इंद्रियांचे सुख प्राप्त झाले, तरीही तो संसारातील दुःखांपासून सुटत नाही. इंद्रियांची भटकंती ही सतत नवीन अनुभवांच्या मागे धावत असते. परंतु या तात्पुरत्या सुखांच्या मागे धावताना माणूस संसाराच्या दुःखांत अडकतो.

ज्ञानेश्वर महाराज यावर सुचवतात की मनुष्याने इंद्रियांचे नियंत्रण आणि आध्यात्मिक विवेक यांचा अवलंब करावा. कारण बाह्य गोष्टींच्या मोहापायी आपण आपल्या खऱ्या आत्मसुखाला गमावून बसतो. जीवनात शाश्वत शांतीसाठी आत्मज्ञानाची वाट धरावी लागते.