कर्मयोगाची गूढ शिकवण

आतां कर्ता कर्म करावें । हें खुंटलें तया स्वभावें ।
आणि करी जऱ्ही आघवें । तऱ्हीं अकर्ता तो ।। ३७ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय पांचवा

ओवीचा अर्थ – आतां कर्ता-कर्म-कार्य, हा त्रिपुटीचा व्यवहार स्वभावतःच त्याच्या ठिकाणी बंद पडतो आणि यावर त्याने सर्व कर्म जरी केले, तरी तो तत्त्वतः त्याचा कर्ता होत नाहीं.

ही ओवी श्री ज्ञानेश्वर महाराजांनी श्रीमद्भगवद्गीतेच्या पाचव्या अध्यायाच्या निरूपणात सांगितली आहे. हा अध्याय कर्मसंन्यासयोग या नावाने ओळखला जातो, आणि यात कर्म आणि त्याग यांचा गूढ अर्थ स्पष्ट करण्यात आलेला आहे. या ओवीत कर्ता, कर्म आणि अकर्ता यांची संकल्पना स्पष्ट केली आहे.

“आता कर्ता कर्म करावे, हे खुंटले तया स्वभावे”
जो मनुष्य खऱ्या अर्थाने ज्ञानयोगी झाला आहे, त्याचा कर्तापणाच नष्ट झालेला असतो. त्याला हे ठाम समजलेले असते की, “मी काहीच करीत नाही; सर्व काही प्रकृतीच्या गुणांनी घडते.” त्यामुळे त्याच्या स्वभावातच हे ठसलेले असते की, “कर्म करणे हे केवळ देहाच्या, मनाच्या व बुद्धीच्या पातळीवर होते, पण मी त्याचा कर्ता नाही.”

“आणि करी जरी आघवे, तरी अकर्ता तो”
असे जाणीवपूर्वक समजलेला योगी बाह्यतः कितीही कर्मे करीत असला तरी त्याच्यासाठी ती अकर्मच असतात. तो संसारात राहून कर्मे करतो, परंतु त्याला त्यांचा अहंकार किंवा आसक्ती नसते. त्यामुळे जरी तो बाह्यतः कर्म करत असला, तरी त्याच्या अंतरात्म्यात कर्माचा अभावच असतो. तो परमात्म्याच्या स्वरूपात स्थिर झालेला असल्यामुळे, त्याचे सर्व कर्म निष्कलंक आणि निष्काम असते.

भावार्थ व विस्तृत निरुपण:
या ओवीत भगवान श्रीकृष्णांच्या “अकर्मण्य कर्म यः पश्येत” (जो कर्मातही अकर्म पाहतो) या गीतेतील शिकवणीचा गूढ अर्थ श्रीज्ञानेश्वर महाराजांनी स्पष्ट केला आहे.

कर्तेपणाचा अभाव:
एखादा साधक आधी कर्म करतो, त्यात गुंततो आणि स्वतःला त्या कर्माचा कर्ता समजतो. परंतु जेव्हा त्याला खऱ्या ज्ञानाची प्राप्ती होते, तेव्हा तो समजतो की “मी नाही, हे सर्व भगवंताच्या इच्छेने किंवा प्रकृतीच्या गुणांनी घडते.” त्यामुळे तो कर्म करतो तरी त्याला अहंकार वाटत नाही.

कर्म आणि अकर्म यातील फरक:
सामान्य माणूस कर्म करतो आणि त्याच्या फळाची अपेक्षा ठेवतो. पण ज्ञानी योगी कर्म करतो, पण त्या कर्माच्या फळाची त्याला आसक्ती नसते. त्याला समजते की मी देहाने कर्म करतो, पण मी आत्मा आहे, जो कधीही कर्ता नव्हता.

सांसारिक कर्म आणि योगीचे कर्म:
एक सामान्य माणूस एखादे काम करताना त्याचे श्रेय स्वतःकडे घेतो आणि त्यामुळे त्याच्या अहंकाराला खतपाणी मिळते. पण एक खरा ज्ञानी योगी कर्म करतो, पण ते कर्म परमेश्वराला अर्पण करतो. त्याला माहीत असते की कर्म फक्त शरीर, मन आणि इंद्रियांनी होत आहे; मी त्याचा कर्ता नाही.

उदाहरणाने स्पष्टीकरण:
१. पतंग आणि वारा:
पतंग जरी वाऱ्याच्या जोरावर उडत असला तरी तो स्वतःला उडवतो आहे असा त्याचा समज असेल तर तो भ्रम आहे. तसेच, माणसाला असे वाटते की मी कर्मे करतो, पण प्रत्यक्षात ती कर्मे प्रकृतीच्या गुणांनी घडत असतात.

२. वाद्य आणि वादक:
वाद्य स्वतःहून काही वाजत नाही, तो वाजवणाऱ्याच्या कृतीने आवाज निर्माण होतो. तसेच, ज्ञानी योग्याला कळते की तो केवळ एक निमित्तमात्र आहे; खरा कर्ता परमात्मा किंवा प्रकृती आहे.

तात्त्विक निष्कर्ष:
खऱ्या ज्ञानी माणसाला कर्म करण्याची गरज राहात नाही, कारण तो जाणतो की कर्माचा कर्ता तो नाहीच. पण तो कर्म करतो, तरीही तो अकर्ता असतो, कारण त्याला त्याचा कर्तेपणा वाटत नाही. यालाच “निष्काम कर्मयोग” म्हणतात, जिथे कर्म केले जाते, पण त्याचा संयोग अहंकाराशी नसतो.

निष्कर्ष:
ही ओवी भगवद्गीतेच्या कर्मयोगाची गूढ शिकवण समजावते. आपल्या दैनंदिन जीवनातही आपण जर कर्म करीत असलो आणि त्याच्याशी आसक्ती ठेवली नाही, तर आपणही या अकर्ता भावात राहू शकतो. यामुळे जीवन शांत, आनंदी आणि मोक्षप्राप्तीसाठी अनुकूल बनते.