जीवनात स्वधर्माचे आचरण करणे महत्त्वाचे ( एआय निर्मित लेख )

कां गळा स्तन अजेचे । तैसे जियालें देखें तयाचें ।
जया अनुष्ठान स्वधर्माचें । घडेचिना ।। १४२ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय तिसरा

ओवीचा अर्थ – किंवा ज्याच्या हातून आपल्या धर्माचे आचरण होत नाही त्यांचे जगणें शेळीच्या गळ्यास असलेल्या स्तनाप्रमाणें निरर्थक आहे, असे समज.

भावार्थ:

या ओवीमध्ये, संत ज्ञानेश्वर स्वधर्माच्या आचरणाचे महत्त्व सांगतात. ते एक साधे उदाहरण देऊन हे स्पष्ट करतात. जसे बकरीच्या गळ्याला स्तन असतात, पण ते केवळ दिसण्यासाठी असतात, त्यांचा काही उपयोग नसतो. त्याचप्रमाणे, जो मनुष्य धर्माचे पालन करत नाही, त्याचे जीवनही निरुपयोगी ठरते.

विश्लेषण:

स्वधर्म:

स्वधर्म म्हणजे स्वतःचा धर्म, कर्तव्य, नीती, आणि आचरण. प्रत्येक व्यक्तीचा काही ना काही धर्म असतो. तो जन्म, वर्ण, आश्रम, परिस्थिती, इत्यादीनुसार बदलू शकतो. स्वधर्माचे पालन करणे म्हणजे आपल्या भूमिका आणि जबाबदाऱ्या योग्य प्रकारे पार पाडणे.

अनुष्ठान:

अनुष्ठान म्हणजे आचरण, पालन, कार्यवाही. स्वधर्माचे अनुष्ठान करणे म्हणजे आपल्या धर्माप्रमाणे वागणे, कर्तव्ये पार पाडणे.

बकरीचे उदाहरण:

ज्ञानेश्वरांनी बकरीच्या गळ्यातील स्तनाचे उदाहरण देऊन हे स्पष्ट केले आहे की, जे दिसते ते नेहमी उपयोगी नसते. त्याचप्रमाणे, धर्माचे पालन न करता केवळ धार्मिक गोष्टींचा दिखावा करणाऱ्यांचे जीवन व्यर्थ असते.

तात्पर्य:

या ओवीमध्ये ज्ञानेश्वर आपल्याला स्वधर्माचे महत्त्व पटवून देतात. ते म्हणतात की, केवळ धार्मिक गोष्टी बोलून किंवा त्यांचा दिखावा करून उपयोग नाही. आपल्या जीवनात स्वधर्माचे आचरण करणे महत्त्वाचे आहे. ज्या व्यक्तीच्या जीवनात स्वधर्माचे आचरण नाही, त्याचे जीवन निरर्थक आहे.

निरूपण:

ज्ञानेश्वरांनी या ओवीत एक अत्यंत मार्मिक उदाहरण देऊन स्वधर्माचे महत्त्व विशद केले आहे. समाजात अनेक लोक धर्माच्या नावाखाली अनेक कर्मकांडं करतात, पण त्यांच्या आचरणात धर्म दिसत नाही. त्यांचे आचरण स्वधर्माला धरून नसते. त्यामुळे त्यांचे जीवन बकऱ्याच्या गळ्यातील स्तनासारखे निरुपयोगी ठरते.

स्वधर्म म्हणजे केवळ पूजापाठ करणे नव्हे, तर आपल्यातील माणूसकी जपणे, दुसऱ्यांना मदत करणे, सत्य बोलणे, न्याय करणे, आपल्या जबाबदाऱ्या योग्य प्रकारे पार पाडणे हेही आहे. जो मनुष्य आपल्या जीवनात ह्या गोष्टी आचरणात आणतो, तोच खऱ्या अर्थाने धार्मिक असतो.

या ओवीच्या माध्यमातून ज्ञानेश्वर आपल्याला आपल्या जीवनाचा अर्थ शोधण्याची प्रेरणा देतात. ते आपल्याला विचार करायला लावतात की, आपण आपल्या स्वधर्माचे पालन करत आहोत की नाही? आपण आपल्या जीवनातील भूमिका आणि जबाबदाऱ्या योग्य प्रकारे पार पाडत आहोत की नाही ?

या ओवीचा अर्थ केवळ धार्मिक नाही, तर तो व्यावहारिक जीवनासाठीही महत्त्वाचा आहे. प्रत्येक व्यक्तीने आपापल्या क्षेत्रात, मग ते कोणतेही असो, आपल्या भूमिका आणि जबाबदाऱ्या योग्य प्रकारे पार पाडणे म्हणजेच स्वधर्माचे पालन करणे होय.

स्वधर्माचा मूलभूत अर्थ:

स्वधर्म म्हणजे प्रत्येकाच्या स्थितीनुसार आणि निसर्गानुसार त्याला लाभलेली कर्तव्ये.

अनुष्ठान आणि त्याचे महत्त्व:

“जया अनुष्ठान स्वधर्माचें । घडेचिना”— येथे माउली सांगतात की जोपर्यंत माणूस आपल्या धर्माचं (कर्तव्याचं) निष्ठेने पालन करत नाही, तोपर्यंत त्याला ईश्वरप्राप्ती होणार नाही. केवळ बाह्य आचरणाने नाही, तर अंतःकरणपूर्वक स्वधर्माचं पालन केलं पाहिजे.

गीतेशी संलग्नता:

ही ओवी भगवद्गीतेच्या तिसऱ्या अध्यायाशी सुसंगत आहे. गीतेच्या कर्मयोग अध्यायात श्रीकृष्ण अर्जुनाला समजावतात की निष्काम कर्म करत राहिल्यानेच मुक्ती मिळते. फक्त ग्रंथ वाचनाने किंवा तत्त्वज्ञान शिकण्याने नाही, तर आचरणातूनच सत्यप्राप्ती होते.

व्यावहारिक दृष्टिकोन:

या ओवीतून आपल्या दैनंदिन जीवनासाठीही महत्त्वाचा संदेश मिळतो:

स्वतःच्या जबाबदाऱ्या ओळखाव्यात आणि त्या प्रामाणिकपणे पार पाडाव्यात.
दुसऱ्याच्या कर्तव्यांची तुलना करून आपल्या कर्तव्याकडे दुर्लक्ष करू नये.
धर्म म्हणजे केवळ पूजा-पाठ नव्हे, तर योग्य आचरण, नीतिमत्ता आणि समर्पण हाच खरा धर्म आहे.

निष्कर्ष:

ही ओवी अत्यंत गूढ व तात्त्विक विचारांनी युक्त आहे. शेळीच्या गळ्याजवळ तिच्या स्तनांचे अस्तित्व असले, तरी तिला त्याचा उपयोग करता येत नाही, तसेच माणसाने जर आपली नैसर्गिक कर्तव्ये सोडली, तर त्याला स्वतःच्या आत्म्याचे व ईश्वराचे ज्ञान मिळत नाही. म्हणूनच, स्वधर्माचे पालन हे मुक्तीचा खरा मार्ग आहे.