हें न म्हणावें साधारण । अन्न ब्रह्मरूप जाण ।
जे जीवनहेतु कारण । विश्वा यया ।। १३३ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय तिसरा
ओवीचा अर्थ – तें अन्न सामान्य समजूं नये. अन्न हे ब्रह्मरूप आहे असें समज. कारण की अन्न हे सर्व जगाला जगण्याचें साधन आहे.
ही ओवी श्री ज्ञानेश्वर महाराजांनी ज्ञानेश्वरी ग्रंथाच्या तिसऱ्या अध्यायात (अध्यात्मयोग) सांगितली आहे. श्रीकृष्ण अर्जुनाला अन्नाचे महत्त्व आणि त्याचे ब्रह्मरूप सांगत आहेत.
ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात की अन्नाला सामान्य समजू नये. कारण अन्न हे केवळ शरीर पोसणारे नसून, तेच ब्रह्मस्वरूप आहे. अन्न हे चराचर विश्वाच्या पोषणासाठी अनिवार्य आहे. त्यामुळे त्याला तुच्छ समजून त्याचा अपमान करू नये.
१. अन्नाचे ब्रह्मत्व:
अन्न केवळ शरीरसंबंधी वस्तू नाही तर त्यामध्ये साक्षात ब्रह्माचा वास आहे.
“अन्नात ब्रह्म वास करते” ही संकल्पना वेद आणि उपनिषदांमध्येही आढळते.
अन्न हे पचनानंतर प्राणशक्तीमध्ये परिवर्तित होते आणि त्यामुळेच जीवशक्ती टिकते.
अन्नाचा विश्वव्यापी संबंध:
संपूर्ण सृष्टी अन्नावर अवलंबून आहे.
पृथ्वीवरील प्रत्येक सजीवाची उपजीविका अन्नावर होते.
“अन्न हेच जीवन आहे” असे विज्ञानदेखील मान्य करते.
गीता आणि कर्मयोग:
भगवद्गीतेमध्ये श्रीकृष्णाने अन्न व यज्ञ यांचे परस्पर संबंध सांगितले आहेत.
“अन्नाद्भवन्ति भूतानि, पर्जन्यादन्नसंभवः ।”
म्हणजेच अन्नामुळे सर्व प्राणी जन्म घेतात आणि अन्न पावसामुळे निर्माण होते. या अन्न निर्मितीच्या चक्रामध्ये यज्ञाचा मोठा वाटा आहे.
अन्नाचे आदराने सेवन:
अन्न सेवन करताना त्याचा तुच्छतेने विचार करू नये. जेवताना नम्रता आणि कृतज्ञतेने अन्न ग्रहण करावे. संत तुकाराम महाराजही म्हणतात – “अन्न हे पूर्णब्रह्म”.
१. अन्न हे ब्रह्मस्वरूप का आहे ?
अन्न हे केवळ शरीर पोषणासाठी नसून ते आत्मसाक्षात्काराचे साधन आहे. जेव्हा आपण अन्न ग्रहण करतो, तेव्हा ते आपली जीवनशक्ती वाढवते आणि आपल्या कर्म करण्याची क्षमता वाढते. म्हणूनच अन्नाला तुच्छ न मानता त्याला ब्रह्मस्वरूप मानले पाहिजे.
२. अन्न आणि भारतीय संस्कृती
भारतीय संस्कृतीत अन्नाला अत्यंत महत्त्व आहे. यासाठीच भोजनापूर्वी अन्नाचा आदर केला जातो आणि आभार मानले जातात. “अन्नदाता सुखी भव” ही प्रार्थना हा त्याचाच एक भाग आहे.
३. अन्न आणि पंचमहाभूते
अन्न हे पंचमहाभूतांपासून बनलेले आहे. माती, पाणी, अग्नी, वायू आणि आकाश यांच्या संयोगाने अन्न निर्माण होते. त्यामुळे अन्नात संपूर्ण ब्रह्मांडाचा अंश आहे.
४. अन्न आणि अध्यात्म
योगमार्गात, विशेषतः योगसाधनेत अन्नाच्या शुद्धतेवर भर दिला जातो. “जसे अन्न तसे मन” या न्यायाने सात्त्विक अन्न ग्रहण केल्याने मन शुद्ध राहते आणि विचार सकारात्मक होतात.
५. संतांचे विचार:
संत तुकाराम: “अन्न हेच जीवन आहे, त्याचा अपमान करू नये.”
संत एकनाथ: “अन्नदान हेच सर्वात श्रेष्ठ दान आहे.”
संत रामदास: “अन्न हेच सृष्टीचे पोषण करणारे आहे.”
ज्ञानेश्वर महाराजांनी सांगितल्याप्रमाणे अन्न केवळ शरीर पोषणाचे साधन नाही तर तेच जीवनाचा मूलस्तंभ आहे. म्हणूनच त्याचा आदर केला पाहिजे. अन्न हेच ब्रह्मस्वरूप आहे आणि त्यातूनच संपूर्ण सृष्टीचा विकास होतो.
“अन्न हे पूर्णब्रह्म” ही संकल्पना आत्मसात करून त्याचा योग्य सन्मान करावा.
अन्नाचा विश्वव्यापी संबंध कसा आहे ?
अन्न हे जीवनाचा मूलभूत घटक असून, त्याचा संपूर्ण सृष्टीशी आणि प्रत्येक सजीवाशी गहन संबंध आहे. अन्न हे केवळ शरीर पोषणाचे साधन नसून, ते अर्थव्यवस्था, संस्कृती, पर्यावरण आणि अध्यात्म यासह अनेक क्षेत्रांवर प्रभाव टाकते. अन्नाशिवाय कोणतेही जीवन अस्तित्वात राहू शकत नाही. म्हणूनच अन्नाचा संबंध संपूर्ण विश्वाशी आहे.
१. अन्न आणि सृष्टीचक्र
१.१ अन्ननिर्मितीचे चक्र
अन्ननिर्मिती एक विस्तृत आणि सातत्याने चालणारी प्रक्रिया आहे. या चक्रात अनेक घटक महत्त्वाचे आहेत:
- माती: सुपीक मातीशिवाय अन्नोत्पत्ती अशक्य आहे. जैविक सजीवांच्या विघटनाने माती समृद्ध होते आणि अन्नधान्य उत्पादनासाठी पोषक बनते.
- पाणी: अन्ननिर्मितीसाठी पाणी हा अनिवार्य घटक आहे. “पर्जन्यादन्नसंभवः” या गीतेतील वचनानुसार पर्जन्य (पाऊस) हा अन्ननिर्मितीसाठी आवश्यक आहे.
- प्रकाश: वनस्पती प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे अन्न तयार करतात. सूर्यप्रकाश हा अन्ननिर्मितीच्या प्रक्रियेसाठी अनिवार्य आहे.
- परागीभवन: मधमाशा, पक्षी, वारा इत्यादींमार्फत वनस्पतींमध्ये परागीभवन होते, जे अन्नोत्पादनासाठी आवश्यक आहे.
१.२ अन्न आणि अन्नसाखळी (Food Chain)
अन्नाचा संबंध केवळ मानवांपुरता मर्यादित नसून संपूर्ण पर्यावरणव्यवस्थेशी आहे. अन्नसाखळी ही प्रत्येक जीवाच्या अस्तित्वाचा पाया आहे.
- निर्माता (Producers): झाडे, गवत, अन्नधान्ये
- ग्राहक (Consumers): शाकाहारी, मांसाहारी, सर्वभक्षी प्राणी
- अपघटक (Decomposers): जिवाणू, बुरशी, गोगलगायी, किडे
ही अन्नसाखळी अखंडित राहिली तरच संपूर्ण सृष्टी संतुलित राहते.
२. अन्न आणि अर्थव्यवस्था
२.१ कृषी व अन्नउद्योगाचा आर्थिक प्रभाव
- जगातील अगनित लोक शेतीवर अवलंबून आहेत.
- कृषी आणि अन्नप्रक्रिया उद्योग जगातील प्रमुख अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे.
- निर्यात-आयात व्यापारामध्ये अन्नधान्य, मसाले, फळे-भाज्या महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
२.२ जागतिक भूक आणि अन्नसुरक्षा
- जगातील अनेक भागांमध्ये भुकेची समस्या मोठ्या प्रमाणावर आहे.
- अन्न वितरणातील असमानता ही जागतिक समस्या आहे.
- संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) यासंदर्भात अन्नसुरक्षा धोरणे राबवत आहे.
३. अन्न आणि संस्कृती
३.१ अन्न संस्कृतीचा भाग
- प्रत्येक देशाची आणि प्रांताची स्वतःची खाद्यसंस्कृती असते.
- अन्न हे परंपरा आणि उत्सवांशी जोडलेले आहे. उदा. दिवाळीला गोडाधोड, संक्रांतीला तिळगूळ, ईदला शीरखुर्मा इत्यादी.
३.२ अन्न आणि सामाजिक बंधन
- अन्नाच्या माध्यमातून लोक एकत्र येतात.
- सहभोजन ही अनेक संस्कृतींमध्ये एक सामाजिक परंपरा आहे.
- अन्नदानाला विशेष महत्त्व आहे. उदा. लंगर, अन्नछत्र, भिक्षादान.
४. अन्न आणि पर्यावरण
४.१ शाश्वत शेती व जैवविविधता
- सेंद्रिय शेती ही पर्यावरणपूरक शेतीपद्धती आहे.
- रासायनिक खतांमुळे माती व पाण्याचे प्रदूषण होते.
- नैसर्गिक संसाधनांचे जतन करण्यासाठी शाश्वत शेती आवश्यक आहे.
४.२ अन्न कचऱ्याचा परिणाम
- मोठ्या प्रमाणावर अन्न वाया जाते, ज्याचा पर्यावरणावर गंभीर परिणाम होतो.
- अन्न कचऱ्यामुळे कार्बन उत्सर्जन वाढते आणि पर्यावरणास हानी पोहोचते.
५. अन्न आणि अध्यात्म
५.१ अन्नाचे ब्रह्मत्व
भारतीय तत्त्वज्ञानात अन्नाला ब्रह्मरूप मानले आहे.
- “अन्नं ब्रह्मेति व्यजानात्” (तैत्तिरीय उपनिषद) – अन्न हेच ब्रह्म आहे.
- “जसे अन्न तसे मन” – सात्त्विक अन्न सेवनाने शांत व निर्मळ मन होते.
- अन्न ग्रहण करताना मनःपूर्वक आभार मानावेत.
५.२ अन्नाचा योग्य सन्मान
- अन्नाची नासाडी टाळावी.
- उपवास व परहेजाच्या माध्यमातून अन्नाचे शुद्धीकरण करता येते.
- भोजन करताना आदरभाव ठेवणे ही भारतीय परंपरा आहे.
निष्कर्ष
अन्न हा केवळ उपजीविकेचा भाग नसून तो संपूर्ण सृष्टीच्या अस्तित्वाचा आधार आहे. अन्न निर्मिती, वितरण, वापर आणि साठवणूक याचे योग्य व्यवस्थापन केल्यास पृथ्वीतलावरील प्रत्येक जीव सुखाने जगू शकतो. अन्नाची नासाडी टाळून, त्याचा सन्मान करून आणि शाश्वत शेतीला प्रोत्साहन देऊन आपण या विश्वव्यापी चक्रात महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतो.
“अन्न हेच जीवन आहे, अन्न हेच ब्रह्म आहे!”
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.