देव शोधायचा नाही, तर अनुभवायचा…

तैसाचि नैसर्गिकु शुद्ध । मी पृथ्वीचां ठायी गंधु ।
गगनीं मी शब्दु । वेदीं प्रणवु ।। ३४ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – त्याचप्रमाणें पृथ्वीच्या ठिकाणी स्वभावतःच असणारा शुद्ध वास मीच आहे. आकाशाच्या ठिकाणीं असणारा शब्द मी आहें व वेदांमधील ओंकार मी आहे.

या ओवीत माऊली अत्यंत सोप्या प्रतिमांद्वारे ब्रह्माची सर्वव्यापकता, त्याची सूक्ष्मता आणि त्याचं परमार्थरूप एकत्व प्रकट करतात. ही ओवी जरी एका क्षणात वाचून संपते, तरी तिचा अर्थ विश्वाच्या प्रत्येक कणात गुंफलेला आहे.

🌿 “तैसाचि नैसर्गिकु शुद्ध” —

या वाक्यानेच ओवीचा केंद्रबिंदू उलगडतो. माऊली म्हणतात — “नैसर्गिक शुद्ध” म्हणजे अशी पवित्रता जी कोणत्याही प्रयत्नाने प्राप्त झालेली नाही, जी स्वभावतःच आहे. जशी सूर्याची किरणे प्रकाशाशिवाय राहू शकत नाहीत, तसेच परमात्मा शुद्ध आहे — त्याच्या स्वभावातच शुद्धता आहे.

ही शुद्धता म्हणजे नुसती बाह्य स्वच्छता नाही. ती एक आध्यात्मिक निर्मळता आहे — जिच्या स्पर्शाने सर्व दूषित गोष्टीही निखळ पावित्र्य धारण करतात. आपण माती पाहतो, पाणी पाहतो, अग्नी पाहतो — ते सर्व मिश्र आहेत. पण या सर्वांच्या मागे असणारा “मी” म्हणजेच तो सच्चिदानंद परमात्मा — तो मात्र सदैव स्वच्छ, निर्विकार, नित्य आणि अनंत आहे. जसा गंगाजलाचा प्रवाह चिखलातून जातो पण स्वतः चिखलमय होत नाही, तसाच हा ईश्वरप्रवाह सर्वत्र वाहतो पण कुठेही मलिन होत नाही.

🌍 “मी पृथ्वीचां ठायी गंधु” —

ही प्रतिमा अत्यंत मोहक आहे. पृथ्वी आणि गंध — हे दोन घटक अविभाज्य आहेत. पण विचार करा — गंध पृथ्वीचा असतो का? नाही. गंध हा पृथ्वीचा गुण आहे, पण तो पृथ्वी नाही. मातीमध्ये वास आहे, पण तो माती नाही. तसंच, श्रीकृष्ण म्हणतात — “मीच तो गंध आहे” — म्हणजे, प्रत्येक भौतिक वस्तूमध्ये जो आकर्षक, जीवनदायी, ओळख निर्माण करणारा गुण आहे, तो मीच आहे.

गंध हा केवळ नाकाने जाणवणारा वास नाही. तो अस्तित्वाचा सूक्ष्म परिचय आहे. प्रत्येक वस्तूचा, प्रत्येक जीवाचा “स्वभावगंध” असतो. पृथ्वीचा गंध म्हणजे स्थैर्य, सहनशीलता, पोषण. म्हणूनच माऊली सांगतात — जिथे जिथे स्थैर्य, सहनशीलता आणि धरणक्षमता आहे, तिथे तिथे मी आहे. गंध म्हणजे पृथ्वीचं जीवन. आपण पावसाळ्यात मातीचा वास घेतो, त्या क्षणी आपल्या चेतनेला एक गूढ शांती मिळते. त्या वासात पृथ्वीचा आत्मा आहे, आणि माऊली म्हणतात — तो आत्मा म्हणजेच मी आहे.

हे वचन म्हणजे भगवंत स्वतःला आपल्या अनुभवात आणून देत आहेत. आपण पृथ्वीला स्पर्श करतो, तिचा सुगंध घेतो, आणि माऊली सांगतात — “त्या गंधात मी आहे.” म्हणजे देव शोधायचा तर मंदिरात नव्हे, पृथ्वीच्या अंगावर. हा भाव म्हणजे भक्तीचा सुंदर अविष्कार.

☁️ “गगनीं मी शब्दु” —

जिथे गंध पृथ्वीचा गुण आहे, तिथे शब्द हा आकाशाचा गुण आहे. पण इथेही विचार करावा लागतो — शब्द म्हणजे काय? शब्द म्हणजे फक्त ध्वनी नव्हे. तो स्पंदन आहे. आकाश हे ध्वनीचे माध्यम आहे, आणि तो स्पंदनात्मक अस्तित्व म्हणजेच ईश्वर आहे.

‘मी गगनातला शब्द आहे’ याचा अर्थ — मी त्या प्रत्येक कंपनात आहे, जो निर्माणाच्या आरंभी झाला. ब्रह्मांडाची उत्पत्तीच स्पंदनाने झाली. आधुनिक विज्ञान सांगते की सृष्टी ‘Big Bang’ ने सुरू झाली — एक अदृश्य स्पंदन, एक गगनातील कंप. आणि माऊली म्हणतात — “तो कंप मीच आहे.”

या ओवीतून माऊली सूचित करतात की ईश्वर हा “नादरूप” आहे. ‘नादब्रह्म’ ही भारतीय तत्त्वज्ञानातील महान संकल्पना आहे. गगनातील शब्द म्हणजे नुसता बोलण्याचा ध्वनी नाही — तो ओंकाराचा, अनाहत नादाचा अनुभव आहे. जेव्हा साधक ध्यानात खोल उतरतो, तेव्हा बाह्य शब्द थांबतात आणि अंतर्गत ‘अनाहत नाद’ ऐकू येतो — तो नाद म्हणजे परमात्म्याचे स्वरूप. म्हणून माऊली म्हणतात — गगनात मी शब्द आहे म्हणजे मी त्या अनाहत नादात आहे.

जेव्हा संगीतकार स्वरात हरवतो, जेव्हा गायक सुरात विलीन होतो, तेव्हा त्याचं मन शब्दपलीकडे जातं. त्या क्षणी जो अनुभव येतो — तोच ‘मी गगनी शब्द’ हा भाव आहे. भगवंत संगीत आहे, नाद आहे, कंपन आहे — तो प्रत्येक स्वरात, प्रत्येक शब्दात, प्रत्येक ध्वनीत व्यापलेला आहे.

📜 “वेदीं प्रणवु” —

वेद हे सृष्टीच्या ज्ञानाचे आद्य स्त्रोत आहेत. आणि त्या वेदांचा मूळ स्वर म्हणजे “प्रणव” — “ॐ”.
माऊली सांगतात — “वेदीं प्रणवु मीच आहे.”
म्हणजे, वेदातील प्रत्येक मंत्र, प्रत्येक ऋचा, प्रत्येक सत्य हे “ॐ” मध्ये सामावलेले आहे.
‘ॐ’ म्हणजे अक्षरब्रह्म — नाद आणि निःशब्द यांच्यामधील दुवा.

“ॐ” हा शब्द फक्त उच्चार नाही, तो अस्तित्वाचा बीज आहे.
सृष्टीच्या सुरुवातीचा नाद “ॐ” आहे, आणि शेवटच्या शांततेतही तोच आहे.
वेद म्हणतात — “ॐ इत्येतदक्षरं ब्रह्म” —
म्हणजेच ‘ॐ’ हेच ब्रह्म आहे.
ज्ञानेश्वर माऊली या श्लोकात भगवंताच्या त्या अखंड उपस्थितीचा स्पर्श देतात — जणू म्हणतात, “शब्दाच्या आरंभी मी आहे, गंधाच्या मागे मी आहे, वेदाच्या मुळाशी मी आहे.”

🕉️ “ॐ” चे तत्त्व आणि साधना

“ॐ” हे तीन अक्षरांचं रूप — अ, उ, म — हेच निर्माण, पालन आणि लय यांचं प्रतीक आहे.
‘अ’ म्हणजे ब्रह्मा — सृष्टीकर्ता
‘उ’ म्हणजे विष्णु — पालक
‘म’ म्हणजे महेश — संहारकर्ता
आणि या तिन्हींच्या पलीकडील जो मौन आहे, तो ‘तुरीय’ — म्हणजेच निर्विकारी ब्रह्म.
माऊली सांगतात — “मी तो प्रणव आहे” — म्हणजेच मी या सर्व शक्तींचा मूळ स्त्रोत आहे.

जेव्हा साधक ध्यानात ‘ॐ’ चा जप करतो, तेव्हा त्याच्या मनातील तरंग शांत होतात. शब्दातून मौन, नादातून निर्वाणी — या प्रवासाचा केंद्रबिंदू म्हणजे ‘प्रणव’.
ज्ञानेश्वर माऊलींच्या दृष्टीने ‘प्रणव’ म्हणजे नुसतं उच्चारण नाही; तो अनुभव आहे, जिथे साधक आणि साध्य एकरूप होतात.

🌸 दैनंदिन जीवनातील या ओवीचा अर्थ

ही ओवी आपल्याला सांगते की ईश्वर शोधायचा तर कुठे दूर नाही.
तो आपल्या अनुभवात आहे —
जमिनीच्या सुगंधात,
गगनाच्या स्पंदनात,
आणि ओंकाराच्या शांततेत.

जेव्हा आपण पृथ्वीवर पाऊल ठेवतो, तेव्हा त्या पृथ्वीच्या गंधात भगवंत आहे; जेव्हा आपण शब्द उच्चारतो, तेव्हा त्या ध्वनीत भगवंत आहे; आणि जेव्हा आपण ‘ॐ’ म्हणतो, तेव्हा त्या नादात भगवंत प्रकट होतो.

ही अनुभूती म्हणजे अध्यात्माचा आरंभ. कारण या भावनेने आपण “मी आणि तो” या भेदातून बाहेर पडतो. गंध, शब्द, नाद — या सर्व अनुभवांमधून आपण अनुभवतो की सर्व काही त्याचं आहे, आणि तो सर्वांमध्ये आहे.

🌺 अंतर्मुखता : सूक्ष्म अनुभवाची यात्रा

पृथ्वीतील गंध हा स्थूल अनुभव आहे. गगनातील शब्द हा सूक्ष्म अनुभव आहे. आणि वेदीतील प्रणव हा कारण अनुभव आहे.

या तिन्ही स्तरांवर माऊली आपल्याला घेऊन जातात —
स्थूल ते सूक्ष्म, आणि सूक्ष्म ते कारण. ही ओवी म्हणजे जणू आत्मज्ञानाचा तीन पायऱ्यांचा जिना आहे.
पहिली पायरी — गंध, इंद्रियानुभव.
दुसरी — शब्द, मनानुभव.
तिसरी — प्रणव, आत्मानुभव.

जेव्हा आपण बाह्य अनुभवातून अंतर्मुख होतो, तेव्हा आपल्याला जाणवते की सर्व अनुभवांच्या मुळाशी तोच “मी” आहे.
ही अनुभूती म्हणजे “अद्वैत” — मी आणि तू वेगळे नाही.

🌼 तत्त्वज्ञान आणि विज्ञान यांचा संगम

आधुनिक विज्ञानाने जे सांगितले — की सृष्टी ही कंपन आहे, ऊर्जा आहे — तेच माऊलींनी या ओवीत सांगितले आहे.
पृथ्वीचा गंध म्हणजे पदार्थाचे गुणधर्म,
गगनाचा शब्द म्हणजे स्पंदन,
आणि प्रणव म्हणजे त्या स्पंदनाच्या मुळातील एकत्व.

श्रीकृष्ण सांगतात की हे सर्व मीच आहे — म्हणजेच ब्रह्मांडातील प्रत्येक अणु, प्रत्येक कंपन, प्रत्येक सुगंध हा माझाच अंश आहे.
हे म्हणजे Cosmic Consciousness — विश्व म्हणजे देवाचे शरीरच. ही ओवी म्हणजे त्या वैज्ञानिक सत्याला आध्यात्मिक शब्दांत मांडलेले रूप आहे.

🌻 भक्तीभावातील अर्थ

भक्ताच्या दृष्टीने या ओवीचा अर्थ वेगळा पण गोड आहे.
तो म्हणतो —
“माझा देव मंदिरात बसलेला नाही,
तो माझ्या अंगणातील मातीच्या वासात आहे.
तो माझ्या श्वासातल्या नादात आहे.
तो माझ्या हृदयातल्या ‘ॐ’ मध्ये आहे.”

भक्त या ओवीतून सर्वत्र देव पाहू लागतो.
त्याचं वर्तन बदलतं, त्याचं बोलणं बदलतं,
कारण त्याला जाणवतं — मी जे बोलतो, ते शब्दातला देव बोलतो;
मी जे चालतो, ते पृथ्वीच्या गंधातला देव चालतो;
मी जे गातो, ते ओंकारातला देव गातो.

ही अनुभूती म्हणजे भक्तीचं परिपूर्ण फळ —
जिथे सर्व काही “तो” आणि काहीही “मी” नाही.

🌷 निष्कर्ष

ही ओवी म्हणजे परमात्म्याच्या सर्वव्यापकतेचं लघुरूप आहे.
ज्ञानेश्वर माऊली एकाच ओवीत सांगतात की ईश्वर हा —
शुद्ध आहे (स्वभावतःच पवित्र),
पृथ्वीमध्ये आहे (गंधरूपाने),
गगनात आहे (शब्दरूपाने),
आणि वेदात आहे (प्रणवरूपाने).

ही ओवी म्हणजे अनुभवाचा नकाशा आहे —
स्थूल ते सूक्ष्म,
इंद्रिय ते आत्मा,
गंध ते नाद,
आणि नाद ते मौन.

माऊली सांगतात —
“तू देव शोधू नकोस, त्याला ओळख. तो तुझ्या श्वासात, तुझ्या बोलण्यात, तुझ्या ध्यानात, तुझ्या मातीच्या वासात आहे.”

जेव्हा ही ओवी अनुभवली जाते, तेव्हा मन शांतीत विलीन होतं. कारण मग शोध थांबतो — आणि साक्षात्कार सुरू होतो.

🌺 अशा रीतीने ‘तैसाचि नैसर्गिकु शुद्ध…’ ही ओवी म्हणजे परमात्म्याच्या सर्वव्यापकतेचं आणि भक्ताच्या अंतर्मुखतेचं एकाच वेळी दर्शन देणारी दिव्य वाणी आहे. ती आपल्याला सांगते — देव शोधू नको, त्याला अनुभव. पृथ्वीच्या गंधात, गगनाच्या शब्दात आणि वेदाच्या प्रणवात — तो सर्वत्र आहे, तूच तो आहेस.