जिथे ना श्वास, ना विचार, ना इच्छा — केवळ ब्रह्मरूपाची समरसता

तंव महाभूतांची जवनिक फिटे । मग दोहींसि होय झटें ।
तेथ गगनासकट आटे । समरसीं तिये ।। ३०६ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – तेंव्हा पंचमहाभूतांचा पडदा नाहींसा होऊन मग शक्ति आणि परमात्मा यांचे ऐक्य होतें, त्या ऐक्यांत मूर्ध्विआकाशासकट सगळ्यांचा लय होतो.

तंव – तेव्हा, त्या क्षणी
महाभूतांची जवनिक फिटे – पंचमहाभूतांचा पडदा नाहीसा होतो
दोहींसि होय झटे – प्रकृती (शक्ती) आणि पुरुष (परमात्मा) यांचे ऐक्य घडते
तेथ गगनासकट आटे – त्या ऐक्याच्या अनुभवात आकाशासह सर्व भौतिक तत्त्वे लय पावतात
समरसीं तिये – त्या अद्वैतस्वरूप समाधीच्या एकरसतेत

✨ ध्यानाच्या अत्युच्च अवस्थेतील गूढ दर्शन
ही ओवी योगमार्गातील समाधीस्थितीचे, विशेषतः निर्विकल्प समाधीचे वर्णन करणारी आहे. श्रीज्ञानेश्वर माउली या ठिकाणी सांगत आहेत की, ध्यानाच्या अगदी अंतिम टप्प्यावर, साधकाच्या अंतःकरणातून पंचमहाभूतांचे अस्तित्वच नाहीसे होते, आणि प्रकृती व पुरुष यांचे परस्पर एकत्व — म्हणजेच कैवल्य — प्रकट होते.
या अवस्थेतील अनुभव वर्णन करणे कठीण आहे कारण तो सर्व विचार, भावना, संवेदना यांच्या पार गेला असतो. तथापि, ज्ञानेश्वर माउलींनी आपल्या अमृततुल्य वाणीने हे अगम्य वर्णनीय केले आहे.

🔥 १. ‘महाभूतांची जवनिक फिटे’ — स्थूलतेचा लय
🌍 पंचमहाभूतांचा पडदा
‘महाभूतांची जवनिका’ म्हणजे पंचमहाभूतांचा पडदा — पृथ्वी, आप, तेज, वायू आणि आकाश. हे भूत (तत्त्वे) संपूर्ण स्थूल विश्वाचे, शरीराचे आणि मनाच्या अनुभवसृष्टीचे आधार आहेत. ध्यानाच्या प्रथम अवस्थांमध्येही यांचा प्रभाव असतो. मन पृथ्वीच्या स्थैर्यामुळे स्थिर राहतं, प्राण आप (जलतत्त्व) प्रमाणे वाहतं, तेजाने ज्योती निर्माण होते, वायुतत्त्वाने प्राणशक्ती जागृत राहते आणि आकाशतत्त्व ध्यानाला विस्तृती देते.
परंतु अत्युच्च समाधीमध्ये — जेव्हा ध्येय, ध्याता आणि ध्यान या तिघांचाही भंग होतो — तेव्हा हे पंचतत्त्व राहात नाहीत. तंव महाभूतांची जवनिक फिटे — म्हणजेच, ही स्थूल विश्वाच्या निर्मितीमागची झाकपाकच नष्ट होते. ही ती अवस्था आहे जिथे ना शरीर असतं, ना विचार, ना अनुभव — एक निव्वळ अस्तित्वच उरतं.

🌺 २. ‘मग दोहींसि होय झटे’ — प्रकृती आणि पुरुष यांचे ऐक्य
🌕 द्वैताचे भंग
‘दोहींसि होय झटे’ — म्हणजेच, प्रकृती आणि पुरुष यांचे तात्काळ ऐक्य. ‘प्रकृती’ ही चेतनशक्ती, सर्जनशक्ती, ‘शक्ति’ आहे; आणि ‘पुरुष’ म्हणजे शुद्ध चैतन्य, परमात्मा. या दोघांमध्ये प्रारंभी अंतर असतं. म्हणून सृष्टी अस्तित्वात असते. पण जेव्हा जवनिका (भूततत्त्वांची झाक) गळून पडते, तेव्हा ह्या द्वैताचा भंग होतो आणि ते एकरूप होतात.

🕊️ समरसता म्हणजे काय?
‘समरसता’ म्हणजे एकत्वाची अशी अवस्था की जिथे कोणतीही फरकाची भावना राहात नाही. ‘झटे’ या शब्दात गती आणि सहसा वेगाची छटा आहे — म्हणजेच, एकदा महाभूतांचा पडदा गेला की लगेचच ऐक्य होतं. हे ‘तात्काळ ऐक्य’ वेळ घेऊन होत नाही, कारण हे ऐक्य आधीपासूनच आहे — फक्त आड येणाऱ्या पडद्यांचा नायनाट झाला की ते प्रकट होतं.

📿 अद्वैतातील ही अवस्था
ही अवस्था अद्वैत वेदांत आणि संख्य योग दोघांच्या पातळीवर सांगता येते. अद्वैत वेदांत म्हणतो की ‘ब्रह्म सत्य, जगत मिथ्या’, आणि जेव्हा साधक या सत्यात स्थित होतो, तेव्हा प्रकृती (माया) निवृत्त होते. योग शास्त्राच्या दृष्टीने हे कैवल्य होय — ‘पुरुष’ आपली स्वतंत्रता ओळखतो आणि प्रकृतीशी असलेलं संबंधरूप बंधन संपुष्टात येतं.

🌌 ३. ‘तेथ गगनासकट आटे’ — आकाशासकट सर्वाचा लय
🌫️ आकाश — सूक्ष्मतेचं प्रतीक
पंचमहाभूतांपैकी आकाश हे अत्यंत सूक्ष्म. ते शब्दाचे आश्रयस्थान आहे. ते सर्व सृष्टीस व्यापून आहे. ते असतानाच ‘स्वरूपदर्शन’ किंवा अनुभव होतो. पण इथे माउली म्हणतात की गगनासकट सर्व लय पावते. म्हणजे सूक्ष्मात सूक्ष्मताही समरस होतो.
या अवस्थेत शब्द, विचार, भावना, आकार, कल्पना, सर्व काही लय पावलेलं असतं. ‘लय’ म्हणजे विलीनता, नाहीसं होणं नव्हे, तर ‘स्वरूपात विलीन होणं’. म्हणजे जसं गंगामाई समुद्रात विलीन होते तशी सगळी अनुभूती चैतन्यात समरस होते.

🌀 अनुभवशून्यता की अनुभवतेज?
या अवस्थेत प्रश्न पडतो — ‘ही अनुभूती आहे की नाही?’ कारण अनुभव करणारा ‘मी’च उरत नाही. पण तरीही, ते अद्वैतस्वरूप असं काहीतरी आहे जे ‘तरीही’ जाणवलं जातं — पण कोणाला? तिथे ‘मी’ नसतो, म्हणून ही अवस्था अनिर्वचनीय असते. ही ती अवस्था आहे जिथे “तुरीयातीत तुरीया”, “ब्रह्मानंदस्वरूपं”, अशा शब्दांचा उपयोग केला जातो.

🪷 ४. ‘समरसीं तिये’ — समाधीची परमोच्च अवस्था
🔔 समरस समाधी
‘समरस’ या शब्दात आहे सम – एकसमान, आणि रस – अनुभव / भाव. म्हणजे जिथे सर्व काही एकाच रसात मिसळून गेलेलं आहे. ही अवस्था ‘निर्विकल्प समाधी’चीच आहे.

या समाधीमध्ये, भूत, वर्तमान, भविष्य यांचा भंग होतो. ज्ञानेंद्रिय, कर्मेंद्रिय, मन, बुद्धी, अहंकार यांचा संपूर्ण लय होतो. केवळ आत्मचैतन्य उरतं. या अवस्थेला सहजावस्था, सद्रूप समाधी, निजानंदस्थिती असेही अनेक नावे आहेत. परंतु इथे शब्दांचा अर्थ सीमित आणि अनुभव असीम असतो.

🧘‍♂️ ५. साधकाच्या साधनेची परिपूर्णता
ही अवस्था सहज मिळणारी नाही. या अवस्थेपर्यंत पोहोचण्यासाठी साधकाला नित्य आत्मचिंतन, ध्यान, वैराग्य, विवेक, सत्संग, गुरुचरणसेवा आणि स्वरूपभक्ती यांचा आश्रय घ्यावा लागतो.

🏹 योगशास्त्रातील आठ पायऱ्या
पतंजली योगसूत्रांतील अष्टांग योगाचा विचार करता :
यम-नियम — आचरणशुद्धी
आसन, प्राणायाम — शरीर आणि प्राणशुद्धी
प्रत्याहार, धारणा — मनाची आंतरमुखता
ध्यान — चेतनेची स्थिरता
समाधी — सर्व भिन्नत्वाचा लय
ज्ञानेश्वर माउलींच्या मतानुसार, ही समाधी ‘भक्तियोग + ज्ञानयोग + योगमार्ग’ यांचा संगम असते. तेथे ‘तत्त्व’ शिल्लक राहतं, बाकी सगळं आपसूक गळून जातं.

🌄 ६. दार्शनिक आणि भावनिक परिप्रेक्ष्य
📘 दार्शनिक दृष्टीने
श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात (गीता 6.30) — “यो मां पश्यति सर्वत्र, सर्वं च मयि पश्यति”. म्हणजे जो ‘सर्वत्र मी आहे आणि सर्व माझ्यात आहे’ असं अनुभवतो, त्याचं परमात्म्यासोबत ऐक्य होतं.

💓 भक्तिमार्गाच्या दृष्टीने
भक्तासाठी ही अवस्था म्हणजे — हरिपद-चिंतनात पूर्ण लय होणे. तुकाराम म्हणतात :

“पुढे ध्यान पुढे ध्वनी । पुढे स्वरूपाची ग्वानी”
असे एक एक टप्पे पार करत भक्त नाम आणि नाम्य यांतून एकात्म होतो.

🌟 निष्कर्ष – जिथे सर्व काही ‘एक’ होते
या ओवीचा सारांश असा —
🌼 जेव्हा पंचमहाभूतांचे पडदे दूर होतात, तेव्हा प्रकृती आणि पुरुष, शक्ति आणि चैतन्य, मी आणि तू, विश्व आणि ब्रह्म — यांच्यातील सर्व फरक गळून पडतात. त्या अवस्थेतील ऐक्यात अगदी आकाशासकट सर्वांचा लय होतो आणि साधक समरस समाधीत स्थिर होतो — जिथे केवळ ब्रह्माची अनुभवमात्रता उरते. 🌼

🔖 संदर्भसिद्ध विचार / प्रेरणादायी ओळी
“सर्व कर्मे लयी जातात । ध्यान म्हणोनि उरे मात” — ज्ञानेश्वरी

“सुखाचे खरे स्वरूप । मी-पणाचा विसर म्हणजेच अनुभव”
“नामाच्या आधारे भेद संपतो, आणि स्वरूप उरते” — तुकाराम

🏁 समाप्ती : साक्षात्कारी शांततेचा क्षण
या ओवीत माउलींनी योगी साधकाच्या अंतःप्रवासाचे अंतिम शिखर दर्शवले आहे — जिथे ना श्वास, ना विचार, ना इच्छा — केवळ ब्रह्मरूपाची समरसता असते.
ही ओवी केवळ वाचण्याची नसून, ध्यानात उतरवण्याची आहे. ही ती ‘तुरीयातीत तुरीया’ अवस्था आहे — जिथे आत्मा स्वतःमध्येच विसर्जित होतो.