“जीवन” म्हणजे काय?

एकें पवनेचि पिती । एकें तृणास्तव जिती ।
एकें अन्नाधारें राहती । जळें एकें ।। ३८ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – कित्येक वाराच पितात, कित्येक गवतावर जगतात, कित्येक अन्नावर राहातात आणि कित्येक पाण्यानें जगतात.

ज्ञानदेवांच्या या ओवीत विश्वातील जीवनाच्या विविधता आणि आश्चर्याची अद्भुत झलक दिसते. एकाच सृष्टीत, एकाच ईश्वराच्या संकल्पातून निर्माण झालेल्या असंख्य जीवांचा हा अनंत खेळ आहे. या जीवसृष्टीत प्रत्येक प्राणी, प्रत्येक वनस्पती, प्रत्येक सजीव आपापल्या पद्धतीने जगतो, जगण्याची साधने वेगवेगळी असतात — पण त्या सर्वांच्या मागे असते तीच एक अदृश्य, सर्वव्यापी “चेतना”, जी या सगळ्यांना आधार देते. या ओवीचा भावार्थ फक्त “जीव जगण्यासाठी वेगवेगळ्या साधनांचा उपयोग करतात” इतकाच नाही; तर ज्ञानदेव येथे जगाच्या विविधतेतून एकात्मतेचा दर्शन घडवतात.

🌿 सृष्टीतील विविधता आणि तिचा आत्मा

या ओवीत ‘पवन’, ‘तृण’, ‘अन्न’, आणि ‘जळ’ ही चार उदाहरणे केवळ जगण्याची साधने नाहीत, तर ती चार जीवनपद्धतींचे प्रतीक आहेत.

ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात — काही जीव फक्त वायूचा श्वास घेत राहतात आणि त्यावर जगतात. काही तृणावर (गवतावर) उपजीविका करतात. काहींना अन्न म्हणजे शरीररक्षणाचे साधन आहे, आणि काही जीव पाण्यावरच जगतात. हे सर्व एकाच सृष्टीतील, पण त्यांच्या गरजा, जगण्याचे स्वरूप, त्यांच्या शरीररचनेप्रमाणे भिन्न आहेत.

या भिन्नतेतच सृष्टीचे सौंदर्य आहे. आपण जर जगाकडे केवळ बाह्य नजरेने पाहिले, तर ही विविधता विचित्र वाटते; पण अंतर्मनाने पाहिल्यास या सर्वांच्या मागे एकच जीवनस्पंद आहे. तीच परमचेतना, जी सर्वांना चालवते.

🌬 “एकें पवनेचि पिती” — केवळ वायूवर जगणारे जीव

वायूवर जगणारे म्हणजे काय? या वाक्यात ज्ञानदेवांनी अशा जीवांचा उल्लेख केला आहे जे केवळ वायूवर किंवा हवेतून मिळणाऱ्या सूक्ष्म घटकांवर जगतात. काही सूक्ष्मजीव, कीटक, अगदी काही साधकदेखील — त्यांच्या साधनेच्या टप्प्यावर — प्राणायामाद्वारे शरीराला केवळ वायूचे पोषण देतात.

पण या प्रतिमेला आणखी खोलात जाऊन पाहिल्यास, ती केवळ शारीरिक पोषणाची नाही, तर आध्यात्मिक आशयाची आहे. ‘पवन’ म्हणजे प्राण — जीवनशक्ती. जो केवळ प्राणावर जगतो, तो बाह्य वस्तूंवर अवलंबून नसतो. त्याचं जगणं अंतर्मुख असतं. अशा साधकाचं पोषण बाह्य अन्नातून होत नाही, तर तो स्वतःच्यातील प्राणशक्तीच्या प्रवाहावर, ध्यानाच्या ओजावर जगतो.

या दृष्टिकोनातून ‘पवनेचि पिणे’ म्हणजे ‘प्राणावर जगणे’, म्हणजे बाह्य साधनांवर अवलंबून न राहता जीवनाला आत्मनिष्ठ ठेवणे. हे अध्यात्मिक परिपक्वतेचे प्रतीक आहे. जो आपल्या अंतःकरणात संतुलन राखतो, त्याला बाहेरच्या अन्नाची, जलाची फारशी आवश्यकता भासत नाही. म्हणूनच योगमार्गातील साधक ‘प्राणायाम’ करून प्राणावर नियंत्रण मिळवतात — कारण प्राण हेच खरे अन्न आहे.

🌾 “एकें तृणास्तव जिती” — तृणावर जगणारे जीव

दुसरा प्रकार म्हणजे “तृणास्तव जिती”.
तृणावर जगणारे म्हणजे शाकाहारी जीव, पशू, वन्य प्राणी किंवा गवतावर आपली भूक भागवणारे सजीव. पण ही ओवी फक्त जैविक निरीक्षण नाही. ज्ञानेश्वर इथे आपल्याला सूचित करतात की प्रत्येक जीव आपल्या प्रकृतीप्रमाणे जगतो.

ज्यांना स्थूल देह, मजबूत स्नायू आणि स्थूल प्राणशक्तीची गरज असते, ते पृथ्वीवरच्या घटकांवर — जसे तृण, वनस्पती, पानं — अवलंबून असतात. त्यांचं जगणं ‘स्थिरतेचं’ प्रतीक आहे. तृण हे पृथ्वीचं बालरूप आहे — विनम्र, झुकणारं, साधं. त्यामुळे तृणावर जगणारा जीव ‘विनम्रता’ आणि ‘प्रकृतीशी एकरूपता’ दाखवतो.

या प्रतीकातून ज्ञानदेव आपल्याला सांगतात की काही जीव (किंवा काही माणसेही) बाह्य साधनांवर अवलंबून असतात. त्यांना जगण्यासाठी काही प्रमाणात भौतिकता लागते. पण हेही ईश्वराच्या सृष्टीतले एक रूप आहे.
जसा काही साधक प्राणावर जगतो, तसा काही सामान्य जीव निसर्गाच्या दानावर जगतो — दोघेही ईश्वराच्या लीलेतले घटक आहेत.

🍚 “एकें अन्नाधारें राहती” — अन्नावर जगणारे जीव

हे आपण सारेच आहोत. मानवासकट बहुसंख्य जीव अन्नावर जगतात. अन्न म्हणजे फक्त धान्य नव्हे — ते शरीररक्षण, ऊर्जा, विकास आणि आनंद यांचे साधन आहे.

पण ज्ञानेश्वर या शब्दात आणखी खोल अर्थ दडवतात.
“अन्नाधारें राहती” म्हणजे जे शरीरावर अवलंबून आहेत, जे इंद्रियसुख, भौतिक साधनं आणि बाह्य जगाच्या आसक्तीत जगतात. हा जगण्याचा सर्वसामान्य प्रकार आहे — पण तोही ईश्वरानेच दिलेला आहे.

जीवाला अन्नाची गरज आहे कारण शरीर हा देवाचं मंदिर आहे. अन्नाशिवाय शरीर नसेल तर साधना कुठे करणार? म्हणूनच ज्ञानेश्वर अन्नाला तुच्छ ठरवत नाहीत, तर ते ‘आधार’ म्हणतात. पण त्याचवेळी ते सूचित करतात की अन्नावर अवलंबून राहणं म्हणजे अजून शरीराच्या पातळीवर अडकणं आहे. जो अन्नपातळीपलीकडे जातो, तो ‘पवनपायी’ बनतो.

म्हणजे, ही ओवी जीवनाच्या स्तरांचे दर्शन घडवते — अन्नाधारित, वनस्पतिधारित, प्राणाधारित, आणि शेवटी जलाधारित — चार भिन्न पातळ्या, पण सगळ्या एका परमचेतनेच्या प्रवाहात विलीन.

💧 “जळें एकें” — पाण्यावर जगणारे जीव

पाणी म्हणजे जीवनाचं मूळ. सृष्टीची उत्पत्ती जळातून झाली असं शास्त्र सांगतं. पाण्यावर जगणारे जीव म्हणजे जलचर — मासे, शैवाल, सूक्ष्मजीव — पण त्याचबरोबर हे प्रतीक आहे त्या अस्तित्वाचं जे प्रवाही आहे, जे स्थिर नसून सतत वाहतं.

‘जळें एकें’ या वाक्याचा अर्थ असा आहे की काही जीव, काही अस्तित्वं, पाण्यासारखी प्रवाही आहेत. ते कुठेच अडकत नाहीत, कोणत्याच रूपात थांबत नाहीत. त्यांचं जगणं ‘अनुकूलतेचं’ आणि ‘लवचिकतेचं’ प्रतीक आहे. जसं पाणी सर्वत्र जाऊन सर्वांना पोसतं, तसं हे अस्तित्वही सर्वांना आधार देतं.

या ओवीत ‘जल’ म्हणजेच ‘जीवनस्रोत’ आहे — जो सर्वत्र आहे, पण कुणाचाही नाही. ज्ञानेश्वर जणू सांगतात की सृष्टीतील प्रत्येक जीव या जलासारखाच आहे — जिथे परिस्थिती मिळेल, तिथे जगेल, तिथे फुलेल. त्याची निर्मिती आणि पोषण दोन्ही ‘जळा’तून होतं.

🌸 सर्वांच्या मागे असलेला एकच आत्मा

चारही प्रकारच्या जीवांची जीवनशैली वेगळी असली तरी, त्यांच्या मागे असलेला “जीवनाचा आधार” एकच आहे. ते अन्नावर जगोत, तृणावर, प्राणावर किंवा जलावर — त्यांच्या जगण्यामागे असतो तोच एक परमात्मा, जो प्रत्येक रूपात स्वतःला व्यक्त करतो. ही ओवी वाचताना असं वाटतं — जणू ज्ञानदेव जगाला सांगत आहेत, “हे मनुष्यांनो, तुम्ही केवळ आपल्या जगण्याच्या साधनांवरून स्वतःला श्रेष्ठ समजू नका. ज्या प्राण्याला तुम्ही क्षुद्र समजता, तोसुद्धा ईश्वराच्या संकल्पाचा भाग आहे.” म्हणजेच, सृष्टीत श्रेष्ठ-कनिष्ठ काही नाही. प्रत्येक जीव, प्रत्येक जीवनप्रकार हा त्या परमसत्तेच्या अनंत लीलेचा एक स्पर्श आहे.

🌞 आध्यात्मिक आशय : जगण्याच्या साधनांतून उलगडणारा योगमार्ग

या ओवीचा आणखी एक गूढ अर्थ आहे — जो योगमार्गाशी संबंधित आहे. योगशास्त्र सांगतं की मनुष्याच्या जीवनाची चार पातळी आहेत —
अन्नमय कोश, प्राणमय कोश, मनोमय कोश, आणि विज्ञानमय कोश.

“अन्नाधारें राहती” म्हणजे अन्नमय कोश — शरीरावर आधारित जीवन.
“तृणास्तव जिती” म्हणजे मनोमय कोश, कारण विचार-प्रकृतीनुसार तो झुकतो.
“पवनेचि पिती” म्हणजे प्राणमय कोश — जो प्राणावर जगतो.
“जळें एकें” म्हणजे विज्ञानमय कोश — जो सर्वत्र वाहतो, सर्वांमध्ये एकरूप होतो.

अशा प्रकारे ज्ञानेश्वर या साध्या वाटणाऱ्या उदाहरणातून मनुष्याच्या अंतःकरणातील प्रगतीचे टप्पे दाखवतात. शरीरावरून मनाकडे, मनावरून प्राणाकडे, आणि प्राणावरून आत्म्याकडे — हाच अध्यात्मिक प्रवास आहे.

ज्याचं जगणं अन्नावर अवलंबून आहे तो बाह्यजगात रमतो; ज्याचं जगणं प्राणावर आहे तो ध्यानात रमतो; आणि जो जलासारखा प्रवाही झाला आहे — तो सर्वत्र आत्मदर्शन करतो.

🌺 विविधतेतून प्रकट होणारी एकता

ज्ञानदेवांना सृष्टीच्या विविधतेतही एकच भाव दिसतो — “एकच ईश्वर सर्वांच्या ठायी”. अन्नावर जगणारे, पाण्यावर जगणारे, वायूवर जगणारे — हे सर्व त्याचं रूप आहेत. म्हणून ज्ञानेश्वर म्हणतात, “सृष्टीतील विविधता म्हणजे विभक्तता नव्हे, ती एकात्मतेची अभिव्यक्ती आहे.”

हा दृष्टिकोन अत्यंत समरस आणि वैज्ञानिक आहे. आजच्या पर्यावरणशास्त्रातदेखील आपण पाहतो — प्रत्येक जीवाचे अस्तित्व इतर जीवांशी जोडलेले आहे. एकाच परिसंस्थेत, एकाच जीवनचक्रात सर्व जण एकमेकांवर अवलंबून आहेत. ज्ञानेश्वरांनी १३व्या शतकातच हे सत्य अनुभवले — तेव्हा हे शब्द उच्चारले.

🌼 माणसासाठीचा संदेश

या ओवीतून आपणाला एक सुंदर शिकवण मिळते — आपलं जगणं किती साधं, पण किती परस्परावलंबी आहे. आपण खाणारं अन्न, पिणारं पाणी, श्वास घेणारा वारा — हे सगळं विश्वाचं दान आहे. त्यावर आपलं काहीही मालकी हक्क नाही. म्हणून माणसाने कधीच अहंकार बाळगू नये की “मी जगतो कारण मी मेहनत करतो.”
नाही — तू जगतोस कारण विश्व तुला पोसतंय. कधी वायूच्या रूपाने, कधी अन्नाच्या, कधी पाण्याच्या — आणि कधी गुरुकृपेच्या.

ही ओवी माणसाला निसर्गाशी एकरूप होण्याचं निमंत्रण देते. जेव्हा आपण निसर्गाशी विसंवाद करतो, तेव्हा विनाश ओढवतो. पण जेव्हा आपण निसर्गाशी सामंजस्य साधतो, तेव्हा आत्मानुभव प्राप्त होतो.

🌻 “जीवन” म्हणजे काय?

या चार ओळींमध्ये ज्ञानेश्वरांनी जीवनाचं संपूर्ण तत्त्व सांगितलं आहे. जीवन म्हणजे — श्वास, अन्न, जल आणि चेतना यांचा समन्वय. या चौघांपैकी एक जरी नसेल, तर सृष्टी टिकत नाही.

म्हणूनच त्यांनी दाखवलं —
कधी वायूवर जगणं म्हणजे सूक्ष्म जीवन,
कधी तृणावर जगणं म्हणजे निसर्गाशी एकरूप जीवन,
कधी अन्नावर जगणं म्हणजे स्थूल जीवन,
आणि कधी जलावर जगणं म्हणजे प्रवाही, चैतन्यपूर्ण जीवन.

ही सगळी रूपं एकाच विश्वजीवनाची आहेत. आणि हा जीवनप्रवाह अखंड चालतो — सुरुवात नाही, शेवट नाही.

🌼 निष्कर्ष : विविधतेतून एकत्वाचा साक्षात्कार

ज्ञानेश्वरांची ही ओवी म्हणजे सृष्टीतील सर्वात्मभावाचा गान आहे. ते सांगतात — प्रत्येक जीव आपल्याच प्रकृतीनुसार जगतो; पण त्याचा पोषणकर्ता, आधारकर्ता, प्रेरक एकच आहे — तोच परमात्मा.

या ओवीतून एक अमूल्य बोध मिळतो — जगातील सर्व जीव हे वेगवेगळ्या अन्नावर जगतात, पण त्यांचं मूळ ‘जीवन’ एकच आहे. म्हणूनच कुणालाही तुच्छ न मानता, सर्व जीवांमध्ये तोच परमेश्वर पाहावा — हाच या ओवीचा परम संदेश आहे.

💠 थोडक्यात भावार्थ (सारांश):
ही ओवी केवळ सृष्टीतील विविधतेचं वर्णन नाही, तर ती एकात्मतेचा जाहीरनामा आहे.
जीव वेगळे, पण जीवन एकच.
अन्न वेगळं, पण पोषण एकच.
देह वेगळा, पण चेतना एकच.
अशा नजरेने पाहिलं की सृष्टी देवमय भासते — आणि जीवात्मा ब्रह्मात्म्याचा अनुभव घेऊ लागतो.