गेल्या शतकात रेडिओ, दूरदर्शन आणि नंतर डिजिटल प्लॅटफॉर्म्स यांनी माध्यमविश्वात मोठे परिवर्तन घडवले. पण आज पत्रकारितेसमोर उभे असलेले सर्वांत मोठे आणि वेगवान परिवर्तन म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमत्ता, म्हणजेच Artificial Intelligence (AI). काही वर्षांपूर्वीपर्यंत कल्पनाही करता येणार नाही, अशा प्रकारे एआयने संपादन, रिपोर्टिंग, तथ्य-पडताळणी, व्हिडिओ एडिटिंग, डेटा पत्रकारिता यापासून वाचकांपर्यंत बातमी पोहोचवण्याच्या प्रत्येक पायरीवर आपले अस्तित्व निर्माण केले आहे.
पत्रकारिता ही सत्यशोधनाची, उत्तरदायित्वाची आणि लोकशाहीची कणा मानली जाणारी प्रक्रिया. या प्रक्रियेत आता एआय एक महत्त्वाचा भाग बनत आहे. त्यामुळे पत्रकारितेत गती आली असली, तरी या तंत्रज्ञानामुळे निर्माण होणारी नवी आव्हाने, नैतिक प्रश्न व व्यावसायिकता टिकवण्याची लढाई यावरही गंभीर चर्चा सुरू आहे.
एआय म्हणजे काय आणि माध्यमविश्वाशी त्याचा संबंध?
एआय म्हणजे केवळ रोबोट्स किंवा विज्ञानकथांमधल्या यंत्रमानवांची संकल्पना नाही. आजचा एआय म्हणजे—
भाषेची प्रक्रिया (NLP)
मशीन लर्निंग
डेटा पॅटर्न ओळखणे
मजकूर, आवाज, व्हिडिओ निर्माण करणे
मोठ्या डेटामधून निष्कर्ष काढणे
पत्रकारितेत, या सर्व गोष्टींचा थेट वापर होतो. मोठमोठ्या न्यूज रूममध्ये लाखो शब्दांचा डेटा, निवडणूक आकडेवारी, अर्थसंकल्प, कोर्टाचे निकाल, हवामान अंदाज, ट्रॅफिक पॅटर्न—या सगळ्याचे विश्लेषण करण्यासाठी एआयचा वापर वाढत आहे.
आज अनेक माध्यमसंस्था एआयचा वापर speed, accuracy आणि scalability या तीन गोष्टींसाठी करतात.
१. बातम्या तयार करण्यातील एआयची भूमिका
स्वयंचलित रिपोर्टिंग (Automated Journalism) – एआय स्वयंचलितपणे बातम्या तयार करू शकतो.
उदा. – खेळांच्या स्कोअरवर आधारित छोट्या बातम्या, शेअर बाजारातील चढ-उतार, भूकंपाच्या तीव्रतेची तात्काळ माहिती, हवामान अपडेट्स
Associated Press, Reuters, BBC, Washington Post यांनी अशा तंत्रज्ञानाचा मोठ्या प्रमाणावर वापर सुरू केला आहे. यामुळे पत्रकार सखोल रिपोर्टिंग, फिल्ड वर्क, विश्लेषण, अनुसंधानात्मक पत्रकारिता यासाठी अधिक वेळ देऊ शकतात.
२. संपादन आणि उत्पादन प्रक्रियेत एआय –
भाषाशुद्धी, शैली, शीर्षकनिर्मिती
एआय आता अशा पातळीवर पोहोचला आहे की लिहिलेल्या मजकुरातील – व्याकरण, टंकदोष, तथ्य विसंगती, असंगत वाक्यरचना हे तात्काळ शोधतो. तसेच लेखासाठी अनेक शीर्षके, सारांश, सोशल मीडियासाठी पर्यायी कॅप्शन्स देणे, ही कामे एआय अत्यंत वेगाने करतो.
व्हिडिओ एडिटिंग आणि प्रॉडक्शन
न्यूज चॅनेल्समध्ये आवाजाचे स्वयंचलित डबिंग, बुलेटिन स्क्रिप्ट जनरेशन, फोटो-व्हिडिओ ओळख (face recognition), थंबनेल / ग्राफिक्स तयार करणे या सर्व प्रक्रियांमध्ये एआय महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो.
३. डेटा पत्रकारितेत एआयचा क्रांतिकारी वापर
डेटा पत्रकारिता (Data Journalism) ही आधुनिक माध्यमांची एक मोठी शाखा बनली आहे.
आजच्या बातम्या डेटावर आधारित असतात: निवडणूक निकाल, सरकारी खर्च, आर्थिक वाढ, आरोग्य क्षेत्रातील आकडेवारी, गुन्हेगारी रिपोर्ट्स इतक्या मोठ्या डेटामधून कथा शोधणे मानवी क्षमतेपलीकडे आहे. एआय यामध्ये पॅटर्न्स ओळखतो, विसंगती (anomalies) शोधतो, कारण-परिणाम विश्लेषण करतो,
रिपोर्टरला नवीन ‘angles’ सुचवतो. यामुळे Investigative Journalism ला ताकद मिळते.
४. फॅक्ट-चेकिंगमध्ये एआयचे महत्व
फेक न्यूज आणि सोशल मीडिया अफवांच्या या युगात फॅक्ट चेकिंग ही पत्रकारितेची सर्वात मोठी जबाबदारी झाली आहे. एआय यामध्ये फोटो/व्हिडिओचे विश्लेषण, डेटाचा स्रोत शोधणे, जुनी-नवी माहिती तुलना, व्हायरल दाव्यांचे यंत्रवत पडताळणी या सर्व प्रक्रिया काही सेकंदांत पूर्ण करू शकतो.
५. न्यूज डिलिव्हरी आणि वाचकांपर्यंत पोहोच
वाचकांपर्यंत कोणती बातमी कोणत्या पद्धतीने पोहोचावी, हे आता एआय ठरवतो. एआय आधारित अल्गोरिदम्स, वाचकाचा वाचन इतिहास, त्यांची आवड, भौगोलिक ठिकाण, वेळेचा अंदाज, ट्रेंडिंग कंटेंट या सर्वांवर आधारित बातमी फीड देतात. त्यामुळे न्यूज पोर्टल्सचे एंगेजमेंट वाढते.
पत्रकारितेत एआयमुळे निर्माण झालेले सकारात्मक बदल
१. वेगवान रिपोर्टिंग – घटना घडल्यावर काही मिनिटांत बातमी तयार करण्याची क्षमता.
२. कमी मनुष्यबळात मोठे काम – लहान न्यूज रूमसाठी एआय म्हणजे मोठी दिलासा देणारी तांत्रिक मदत.
३. त्रुटी कमी होणे – व्याकरण, टायपो, तथ्य दोष कमी.
४. अधिक सखोल डेटा विश्लेषण – अनुसंधानात्मक रिपोर्टिंगला नवे आयाम मिळाले.
५. वाचकांसाठी वैयक्तिक अनुभव (Personalization) – प्रत्येक वाचकाला त्याच्या आवडीच्या बातम्या.
पण एआयमुळे निर्माण झालेली गंभीर आव्हाने
१. पत्रकारितेची विश्वासार्हता धोक्यात?
एआयने तयार केलेला मजकूर ‘खरा’ वाटतो, पण त्यातील तथ्य १०० टक्के अचूक असतीलच असे नाही.
२. डीपफेकचा धोका
एआयने तयार केलेले बनावट व्हिडिओ/ऑडिओ लोकशाहीसाठी मोठे संकट.
३. रोजगारावर परिणाम
काही बातम्या तयार करण्याची पूर्ण प्रक्रिया स्वयंचलित झाल्याने एंट्री-लेव्हल पत्रकारांची गरज कमी.
४. अल्गोरिदम्सचा पूर्वग्रह (Bias)
जर एआयमधील डेटाच चुकीचा किंवा पक्षपाती असेल तर आउटपुटही चुकीचे येते.
५. वैयक्तिक माहितीचा वापर
वाचकांच्या डेटा प्रोफाइलिंगमुळे गोपनीयता धोक्यात.
एआय आणि पत्रकारितेतील नैतिकतेचे प्रश्न
पत्रकारितेत नैतिकता ही आधारभूत गोष्ट आहे. पारदर्शकता, जबाबदारी, मानवकेंद्री दृष्टिकोन, स्वतंत्र विचार.
मात्र एआयवर अवलंबून राहिल्यावर प्रश्न निर्माण होतात—
एआयने तयार केलेली बातमी ‘कोणाची’ जबाबदारी?
वाचकांना हे सांगावे का की ही बातमी एआयने तयार केली?
अल्गोरिदममधील चुका कोण दुरुस्त करणार?
एआयने सुचवलेल्या विषयांवरच बातम्या करणे योग्य का?
या प्रश्नांची आज जागतिक पातळीवर चर्चा सुरू आहे.
भारतीय पत्रकारितेत एआयची सध्याची स्थिती
भारतात डिजिटल पोर्टल्स, यूट्यूब न्यूज चॅनेल्स, स्थानिक न्यूज नेटवर्क्स, शब्दशः एआयकडे वळत आहेत. मराठी माध्यमेही शीर्षक निर्मिती, व्हिडिओ एडिट, रिपोर्टिंग स्क्रिप्ट, डेटा विश्लेषण यासाठी एआयचा वापर वाढवत आहेत.
पुढील काळात पत्रकारितेचा चेहराच बदलेल
भविष्यात—
१. एआय सहाय्यक प्रत्येक पत्रकाराबरोबर – जसे मोबाईलशिवाय रिपोर्टिंग शक्य नाही तसे एआयशिवाय कार्य करणे कठीण होईल.
२. एआय आधारित कॅमेरे, ड्रोन, लाइव्ह ट्रान्सक्रिप्शन, रिपोर्टिंग अधिक ‘टेक-ड्रिव्हन’ होणार.
३. वाचकांना ‘इंटरॅक्टिव्ह न्यूज’ – डेटावर आधारित ‘पर्सनलाइझ्ड स्टोरीज’.
४. पत्रकाराची भूमिका— ‘करस्पॉन्डंट’पासून ‘क्यूरेटर’पर्यंत
माहिती गोळा करण्याऐवजी माहिती निवडणे, पडताळणे, विश्लेषण करणे ही भूमिका वाढेल.
५. एआय नैतिकतेचा कायदा – भविष्यकाळात सर्व देशांना एआय पत्रकारितेवर स्वतंत्र नियम लागू करावे लागतील.
एआय ही धमकी नाही, पण सावधपणे वापरायलाच हवी. पत्रकारिता मुळात मानवी संवेदनांची, निरीक्षणांची आणि सामाजिक जबाबदारीची कला आहे. एआय ही या कलेला पूरक अशी शक्ती असून, योग्य वापर केला तर पत्रकारितेला नवे आयाम देऊ शकते. मात्र अचूकता, पारदर्शकता, नैतिकता, मानवी निरीक्षण यांशिवाय एआय पत्रकारितेला दिशा देऊ शकणार नाही.
पत्रकारितेचे भविष्य ‘मानव विरुद्ध मशीन’ असे न राहता ‘मानव + मशीन’ या सहकार्यावर आधारित असेल. मनुष्याच्या संवेदनशीलतेला एआयची गती आणि विश्लेषणात्मक क्षमता जोडली तर भविष्यातील पत्रकारिता अधिक सक्षम, वेगवान आणि लोकाभिमुख होणार हे निश्चित.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
