विश्वभारती संकल्पना : मानवतेचा जागतिक संवाद

मानवजातीची भाषा, धर्म, भूगोल, संस्कृती वेगळी असली तरी तिची स्वप्नं, संघर्ष आणि शोध मात्र सारखेच असतात. म्हणूनच “विश्वभारती” ही संकल्पना केवळ एक सांस्कृतिक मांडणी नाही, तर जागतिक कुटुंब भावनेचा मूलमंत्र आहे. ही संकल्पना सांगते, मानवतेच्या विचारविश्वाला एका धाग्यात बांधा, भिन्नतेतून ऐक्य शोधा आणि ज्ञानाच्या देवाणघेवाणीतून नवे विश्व उभारा.

आजच्या ग्लोबल जगात ही संकल्पना अधिकच महत्त्वपूर्ण ठरते. कारण सीमा झपाट्याने बदलत आहेत, डिजिटल तंत्रज्ञान भाषांना जोडत आहे, साहित्यिक व लेखक बहुभाषिक संवादातून नवे विचारविश्व घडवत आहेत. अशा काळात विश्वभारतीची कल्पना मानवतेचा समान दुवा बनते.

विश्वभारती संकल्पनेची गरज :

१. संघर्षांच्या जगात संवादाचा पूल

आंतरराष्ट्रीय राजकारण, धार्मिक भीती, जातीय संघर्ष आणि स्थलांतराचे प्रश्न वाढत असताना राष्ट्रांमध्ये अविश्वास वाढतो. लेखक, साहित्यिक व संशोधक संवाद निर्माण करून या खाईला भरून काढू शकतात. साहित्य हा संघर्षांच्या पलीकडे जाणारा सर्वात प्रभावी मार्ग ठरतो.

२. भाषांच्या विविधतेतून ज्ञानसमृद्धी

जगात ७००० हून अधिक भाषा असून त्यांपैकी अनेक भाषा नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत. विश्वभारती संकल्पना सांगते की प्रत्येक भाषेत मानवतेचे अनोखे ज्ञान दडलेले आहे. त्या सर्व भाषांच्या ज्ञानाचा संगम म्हणजे मानवजातीचा खरा वारसा.

३. डिजिटल युगात जागतिक सहकार्याची नवी शक्यता

अनुवाद साधने, ऑनलाईन ग्रंथालये, जागतिक साहित्य परिषद, पॉडकास्ट, वेबिनार यामुळे एका खंडातील लेखक दुसऱ्या खंडातील वाचकांपर्यंत सहज पोहोचत आहेत. त्यामुळे कल्पना व विचारांचा सार्वत्रिक प्रवाह निर्माण झाला आहे.

४. समान आव्हानांसाठी एकत्रित विचारमंथन

हवामान बदल, शांतता स्थापना, जैवविविधता, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, आर्थिक विषमता ही सर्व जागतिक पातळीवरील आव्हाने आहेत. विश्वभारती संकल्पना अशी विचारमंच उभारते जिथे लेखक, विचारवंत व शास्त्रज्ञ एकत्र येऊन उपाय शोधू शकतात.

जगातील लेखक-साहित्यिकांनी मांडलेली विश्वभारतीसदृश मते

१. रवींद्रनाथ ठाकूर – “विश्वमानव”

विश्वभारतीचे मूळ बीज रवींद्रनाथांच्या विचारांत आहे. त्यांनी सांगितले— “मानव हा सर्वप्रथम विश्वाचा नागरिक आहे, राष्ट्राचा नंतर.” त्यांच्या कवितांमध्ये मानवतेचा, सहजीवनाचा व सांस्कृतिक देवाणघेवाणीचा स्त्रोत आहे.

२. टॉलस्टॉय – शांतीचा सार्वभौम संदेश

रशियातील लिओ टॉलस्टॉय यांनी धर्म, राजकारण व राष्ट्रवादाच्या पलीकडे मानवतेचे तत्वज्ञान मांडले. त्यांचे साहित्य “एक विश्व, एक मानवजात” असा संदेश देते.

३. मार्कस ऑरेलियस – स्टोइक ‘विश्वनागरी’ विचार

ग्रीक-रोमन परंपरेतील तत्त्वज्ञ मार्कस ऑरेलियस यांनी सांगितले की मानव हा “नैसर्गिकरित्या विश्वाचा नागरिक” आहे. हे आधुनिक विश्वभारती विचाराशी सुसंगत आहे.

४. पाब्लो नेरुदा – लॅटिन अमेरिकेचा सार्वत्रिक कवी

नेरुदाच्या कवितांमध्ये दमन, स्वातंत्र्य व मानव प्रेम व्यक्त होते. ते म्हणतात, “साहित्याचे ध्येय जगातील सर्व दु:खांना स्पर्श करणे आहे.” हा विचार जागतिक साहित्यिक एकतेचा पाया आहे.

५. ऑक्टाविओ पाझ – संस्कृतींच्या संगमाची भाषा

पाझ यांनी भारतीय व पाश्चिमात्य संस्कृतीचा अभ्यास करून ‘संवाद’ हा मानवतेचा पूल असल्याचे सिद्ध केले.

६. नेल्सन मंडेला – भाषांमधील समानतेचा धडा

मंडेला म्हणतात, “एखाद्या माणसाशी त्याची भाषा बोलून संवाद साधला तर आपण त्याच्या हृदयाशी बोलत असतो.” ही विश्वभारती भावना साहित्याच्या केंद्रस्थानी आहे.

छत्रपती शिवाजी महाराजांची आंतरभारती स्वराज्य संकल्पना

जगातील विविध भाषांतील साहित्य : विश्वभारती भावनेची निर्मिती

१. इंग्रजी –
जॉर्ज ऑर्वेलचे शांती व स्वातंत्र्यविषयक साहित्य
टॅगोर, नेरुदा, आणि इतरांच्या अनुवादित कविता

२. फ्रेंच
व्हिक्टर ह्यूगोचे ‘मानवाधिकार’ प्रतिपादन
अल्बेअर काम्यूचे मानव स्वातंत्र्य व अस्तित्ववादी विचार

३. जपानी
हरुकी मुराकामीची जागतिक अनुभवांना स्पर्श करणारी लिखाणशैली
हायकू परंपरेत ‘निसर्ग व मानव’ यांची एकात्मता

४. स्पॅनिश
गॅब्रियल गार्सिया मार्केझ : “मानव कल्पनेची सार्वत्रिक भाषा”
लॅटिन अमेरिकन ‘मॅजिक रिअ‍ॅलिझम’चा जागतिक प्रभाव

५. भारतीय भाषा
भारत स्वतःच विश्वभारतीचे जिवंत उदाहरण आहे.
मराठी, हिंदी, बंगाली, उर्दू, तमिळ, पंजाबी – सर्व भाषांतील साहित्य मानवतेचा सामूहिक आवाज बनते.
भा. रा. तांबे, पु. ल. देशपांडे, वि. स. खांडेकर, गुलजार, महाश्वेता देवी — यांनी जागतिक स्तरावर पोचलेले साहित्य निर्माण केले.

विश्वभारती संकल्पनेवर आधारित जागतिक उपक्रम

UNESCO चा World Literature Programme
International PEN संघटना – जागतिक लेखकांचे नेटवर्क
World Poetry Movement – सीमा मिटवणाऱ्या कविता
World Translation Day – भाषांच्या पुलांचे सन्मान
जागतिक सांस्कृतिक महोत्सव, पुस्तक मेळे, लेखक परिषदा

या सर्वांचा उद्देश — मानवाधिष्ठित साहित्याचा विश्वभर प्रसार.

विश्वभारती म्हणजे उद्याचा मानवी वारसा

जगात देशांचे नकाशे बदलत राहतील, तंत्रज्ञान झपाट्याने वाढत राहील, संघर्ष सुरूच राहतील. परंतु भाषांमधून व साहित्यामधून जे विश्वबंध निर्माण होते ते शाश्वत असते. विश्वभारती संकल्पना केवळ भूतकाळातील आदर्श नाही; ती आजच्या जगाची गरज आहे, आणि उद्याच्या मानवतेचे भविष्यही. संपूर्ण जगाला एका कुटुंबाप्रमाणे पाहण्याची क्षमता लेखक, कवी, संशोधक व साहित्यिकांमध्येच सर्वाधिक असते. त्यांनी निर्माण केलेले साहित्य म्हणजे— सीमांच्या पलीकडे जाणारी, जगाला जोडणारी, मानवतेला उंचावणारी विश्वभारती.