हाच आत्मज्ञानाचा सुर्योदय

तैसा गुरुकृपाउखा उजळली । ज्ञानाची वोतपली पडली ।
तेथ साम्याची ऋद्धि उघडली । तयाचिये दिठी ।। १३१ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – त्याचप्रमाणें गुरुकृपारूप उषःकाल झाला, व ज्ञानरूपी कोंवळें ऊन पडलें, तेव्हां त्याप्रसंगी त्याच्या दृष्टीला ब्रह्मैक्याचें ऐश्वर्य दिसू लागलें.

ज्ञानदेवांनी रचलेल्या दैवी ज्ञानेश्वरीत या एका ओवीत संपूर्ण आध्यात्मिक प्रवासाचा सार गुंजतो. मनुष्याच्या चंचल, द्वंद्वांनी वेढलेल्या, अज्ञानाने भरलेल्या जीवनात “गुरुकृपा” कशी उषःकालासारखी प्रकट होते आणि त्या क्षणी ज्ञानाचा प्रकाश कसा आकाशभर पसरतो, याचे अत्यंत सूक्ष्म, काव्यमय वर्णन या ओवीत आढळते.

“तैसा गुरुकृपाउखा उजळली” — हा शब्दसमूहच मनाच्या अंतरंगात एक वेगळा दिवा पेटवतो. उषःकालाचा विलक्षण क्षण म्हणजे रात्रीचा अंधार मागे फिरतो, हळूहळू निसर्गाला चेतना येते, झाडे-झुडपे, डोंगर, पाणी, पक्षी सगळे जागे होऊ लागतात. अगदी तशीच गुरुकृपा जेव्हा साधकाच्या जीवनात उजाडते, तेव्हा त्याच्या अंतरंगातल्या अज्ञानाचे दाट काळे ढग मागे फिरू लागतात. मनात रुजलेली दाट भीती, संकल्प-विकल्पांची गर्दी, असंख्य भावना व वासनांचे सावट — हे सर्व हळूहळू विरघळून गेले की साधकाला एक नवीन सत्य उमगू लागते.

ज्ञानदेवांनी गुरुकृपेच्या आगमनाला उषःकालाशी जोडणे ही केवळ उपमा नाही; ती अध्यात्मातील एक मूलभूत सत्याची जाणीव आहे. कारण ज्ञानाचा खरा प्रकाश — ज्याला ते “वोतपली” म्हणतात — हा स्वतःच्या प्रयत्नांनी कधीच येत नाही. शास्त्रांचा अभ्यास, उपासना, तप, साधना — हे सारे आवश्यक आहेत; पण हे प्रयत्न म्हणजे जणू रात्रीची धीम्या गतीने सरणारी वेळ. परंतु खरी पहाट होते ती गुरुकृपेनेच. ही कृपा नसल्यास उगवणारा सूर्यही आपल्याला दिसत नाही; आणि कृपा झाली की क्षणात अंधार हटतो.

गुरुकृपा उजळली म्हणजे काय?— तर साधकाच्या अंतःकरणात एक सूक्ष्म बदल सुरू होतो. त्याच्या आतपर्यंत गेलेल्या अज्ञानाच्या कठीण खडकांवर एक ऊबदार किरण पडतो. हे किरण ज्ञानाचे आहेत, परंतु हे ज्ञान अचानक आलेले नसते; ते गुरूच्या कृपेचे प्रसादरूप असते. जसा उगवत्या सूर्याचा प्रकाश सर्व जगाला एकसमानपणे देतो— पण जागा असलेलाच जीव तो अनुभवतो— तसाच गुरू ज्ञान देतो, पण ग्रहण करण्याची, जागरणाची क्षमता साधकात निर्माण करतो. यालाच “गुरुकृपा” असे म्हणतात.

ओवीतील “वोतपली पडली” हा शब्द खूपच गोड आणि अर्थपूर्ण आहे. “वोतपली” म्हणजे पहाटेचे ते अगदी कोवळे, निर्मळ, स्वच्छ, मऊ प्रकाशाचे किरण, जे डोळ्यांना न चुभता मनाला शांतता देतात. टोकाचा प्रखर प्रकाश नसतो, तो कोणाला घाबरवणारा नसतो. अगदी सौम्य, हळुवार, स्पर्शासारखा असतो. ज्ञानाचा प्रकाशही असा असतो. सुरुवातीला हलकासा स्पर्श— पण तोच गुलाबी किरण जीवनभराच्या धुक्याला संपवतो. गुरूची शिकवण, त्याचे सान्निध्य, त्याची दृष्टी— हे सारे साधकाच्या हृदयावर पडणारे “कोवळ्या ज्ञानाचे ऊन” आहे.

अशा क्षणी साधकाला एक विलक्षण अनुभव येतो— “तेथ साम्याची ऋद्धि उघडली”. साम्य म्हणजे अद्वैत. “मी” आणि “तु” या दोन गोष्टी राहत नाहीत. विश्व आणि मी एक आहोत, परमेश्वर आणि जीव वेगळे नाहीत, सर्व दृश्य-अदृश्य गोष्टी एकाच परमचैतन्याच्या विविध लहरी आहेत— हे महान सत्य उलगडू लागते. ही अनुभूती फक्त बुद्धीने येत नाही. बुद्धी तर तुलना करते, प्रश्न विचारते, शंका निर्माण करते, विश्लेषण करते. पण साम्याची ऋद्धी जिथे उघडते तिथे बुद्धी शांत होते, मन विश्रांत होते, अहंकाराचा धूर संपतो आणि अंतःकरण परमात्म्याला आरशासारखे दिसू लागते.

ज्ञानदेव म्हणतात— “तयाचिये दिठी” म्हणजे साधकाच्या दृष्टीला हे अद्वैताचे ऐश्वर्य दिसू लागते. दृष्टी केवळ डोळ्यांची नसते; ती म्हणजे चित्तवृत्ती. जशी दूरवरच्या धुक्यातून डोंगर हळूहळू स्पष्ट दिसू लागतो, तसाच कर्म, इच्छा, अहंकार यांच्या धुक्यातून सत्य उलगडू लागते.

गुरुकृपेचा क्षण हा एका जन्माला मिळणारा योग असतो. कितीही प्रखर साधना केली तरी मार्ग सापडत नाही, असा अनुभव अनेक संत सांगतात. पण एकदा गुरूची कृपादृष्टी लाभली की, साधकाच्या अंतरात आधीच असलेले ज्ञान उजळू लागते. ज्ञानदेव म्हणतात— “ज्ञानाची वोतपली पडली”. याचा अर्थ असा नाही की ज्ञान बाहेरून आणले जाते. गुरुकृपा म्हणजे बाहेरून दिलेले वरदान नाही; ती आतल्या ज्ञानाला जागवणारी सूर्यकिरणाची ऊर्मी आहे. जसे कमळ पाण्यात बुडालेले असते, पण सूर्य उगवल्यावर त्याची पाकळी आपोआप उघडते; तसेच मनात दडलेले ज्ञान गुरुकृपेच्या प्रकाशाने फुलू लागते.

या ओवीत ‘साम्याची ऋद्धी’ इथे विशेष अर्थपूर्ण आहे. ऋद्धी म्हणजे आध्यात्मिक संपत्ती. पण ही संपत्ती दुर्मिळ आहे. शास्त्र, तप, यज्ञ, पूजापाठ— हे सगळे साधन आहेत; पण गंतव्य म्हणजे अद्वैताची अनुभूती. जीवनातली कारकीर्द, कर्तृत्व, ज्ञान, अनुभव— हे सारे मिळवता येतात, पण “साम्याची ऋद्धी” सहज मिळत नाही. कारण तिच्यासाठी आवश्यक आहे नम्रता, समर्पण, शरणागती, आणि सर्वांत महत्त्वाचे— गुरूच्या चरणी पूर्ण विश्वास.

गुरू हा सूर्य नसतो— तो सूर्य दाखवणारा असतो. म्हणूनच ज्ञानदेवांसारखा महान योगीही म्हणतो— “गुरुकृपा झाली की ब्रह्म एकच दिसू लागते.” अशा दृष्टीला द्वैत टिकत नाही. आधीपर्यंत जग भयभीत वाटत होते, माणसे वेगळी वाटत होती, परिस्थिती शत्रूसारखी वाटत होती— पण आता सगळे एकाच तंतूवर बांधलेले आहेत, असे अनुभवायला सुरुवात होते.

या अवस्थेत साधक एकदम निरव शांत होत नाही; तर त्याच्या हृदयात प्रेमाचा, करुणेचा, समतेचा प्रचंड झरा उमलू लागतो. कारण अद्वैत पाहिल्यावर द्वेष, असूया, मत्सर, राग, भीती— हे सारे कृत्रिम भासू लागतात. ते अस्तित्वातच नाहीत. त्यांच्या पलीकडील असलेल्या एकत्वाचा अनुभव घेताना साधक पारदर्शी होतो, निर्मळ होतो.

या ओवीचा एक गूढ अर्थ असा आहे की “उषःकाल” हा बाह्य नसून तो अंतर्मनात उगवणारा क्षण आहे. जग बदलत नाही— आपली दृष्टी बदलते. आधी जेथे अंधार होता तिथे आता प्रकाश दिसतो. आधी दुःख वाटत होते तिथे आता अर्थ दिसतो. आधी संघर्ष वाटत होता तिथे आता शांती दिसते. कारण गुरुकृपेने दृष्टिकोन बदलतो.

गुरूची कृपा मिळते तेव्हा तो कधीही चमत्कार करून दाखवत नाही. तो मनाला नव्याने जन्म देतो. हा नवजन्म म्हणजे मनाचे उघडणे. ज्ञानदेवांनी अनेक ठिकाणी हे स्पष्ट केले आहे की गुरूचे कार्य ज्ञान देणे नसून ज्ञानाचे पडदे दूर करणे आहे. जसे पाण्यावर धुक्याचा पातळ थर असतो; सूर्य उगवला की ते धुके विरघळते आणि पाण्याचे खरे रूप दिसते. गुरूकृपा हा सूर्य; साधकाचे मन हे धुक्याचे थर; आणि ब्रह्माचे स्वरूप म्हणजे ते शांत, स्थिर, निरभ्र पाणी!

ही ओवी केवळ ज्ञानाचा प्रकाश दर्शवत नाही; ती साधक आणि गुरू यांच्यातील अव्याहत नाते दाखवते. साधकाच्या जन्मोजन्मीच्या कर्मांचा, भावांचा, संस्कारांचा संचय जेव्हा त्या योग्य पातळीवर येतो तेव्हाच गुरुकृपेचा सूर्योदय होतो. यासाठी घाई नसते; सर्व काही योग्य क्षणी, योग्य रीतीने घडत असते.

गुरुकृपेने जेव्हा साम्याची अनुभूती येते तेव्हा साधकाला स्वतःचे जीवन नव्यानं दिसू लागतं. त्याला आपली दोषं दिसतात, पण ती दोषं त्याला घाबरवत नाहीत; उलट त्याला ती पार करून जायची ताकद मिळते. त्याच्या मनात मूल्यांची जागा बदलते— अहंकाराचा गर्व नाहीसा होऊन त्याजागी कृतज्ञता, नम्रता आणि समाधानाची भावना जन्म घेते.

हेच अद्वैताचे लक्षण आहे. अद्वैत म्हणजे “मी नाही, सर्व काही परमात्मा” अशी अनुभूती; पण त्याच्या मागे कोणताही उन्माद किंवा भावनिक आवेश नसतो. उलट मन अत्यंत स्थिर, शांत, प्रसन्न आणि व्यापक होतं. साधकाला जगाला मदत करावी, प्रेम करावे, करुणा दाखवावी अशी प्रेरणा येते. कारण त्याला जाणवतं— “हे सर्व माझेच रूप आहे.”

या अनुभवाची प्राप्ती— साम्याची ऋद्धी— ही जगातील सर्वात मोठी संपत्ती आहे. ती मिळाली की माणूस खऱ्या अर्थाने मुक्त होतो. मुक्ती म्हणजे मृत्यू नंतर मिळणारी अवस्था नसून जिवंतपणी अनुभवण्यासारखा निरभ्र शांततेचा प्रदेश आहे. त्याला “जीवनमुक्ती” म्हणतात.

ज्ञानदेवांचे हे शब्द केवळ काव्यात्मक वर्णन नाही; ते आध्यात्मिक मानसशास्त्र आहे. जिथे मनाच्या प्रक्रियेला, भावनांच्या रूपांतराला, चेतनेच्या खोल प्रवाहाला अत्यंत सूक्ष्मतेने स्पर्श आहे. गुरुकृपा, ज्ञानप्रकाश आणि अद्वैतदृष्टी ही तीन टप्प्यांची ही यात्रा आहे— आणि या प्रवासाचा अनुभव कोणाचाही वैयक्तिक असला तरी त्याचा मार्ग सारखाच असतो.

या ओवीचे सौंदर्य इथेच आहे— ती साधकाला सांगते की अद्वैताची अनुभूती ही कुठल्या उच्च ज्ञानाची गोष्ट नसून ती गुरुकृपेच्या स्पर्शाने सहज उमलेली ज्ञानाची पहाट आहे. पहाट म्हणजे सकाळचा फक्त एक क्षण नाही; ती नवीन जीवनाची सुरुवात आहे. तो अंतर्बाह्य झालेला रूपांतराचा क्षण आहे.

शेवटी, ज्ञानदेव या ओवीतून एक अपरंपार सत्य सांगतात—
गुरुचरणी पूर्ण शरणागती केली, मनातील अहंकार, भीती, शंका दूर झाल्या की ज्ञानाचे कोवळे ऊन अंतःकरण उजळते आणि साधकाला सर्वांमध्ये एकच ब्रह्मरूप दिसू लागते.

हीच गुरुकृपेची पहाट.
हीच साम्याची ऋद्धी.
आणि हाच आत्मज्ञानाचा सुर्योदय — जो मनुष्याच्या जन्माला सार्थक करून टाकतो.