शब्दांमध्ये अडकू नका. स्वरूपाचा अनुभव घ्या.

बुद्धीची पुळिका विरे । परिमळु घ्राणीं उरे ।
तोही शक्तीसवें संचरे । मध्यमेमाजी ।। २४६ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – बुद्धीचा आकार ( चैतन्यांत ) नाहींसा होतो. नाकांमध्ये राहिलेली गंध घेण्याची जी शक्ति, ती कुंडलिनीबरोबर सुषुम्ना नाडीत शिरते.

या ओवीत संत ज्ञानेश्वर ध्यानावस्थेतील अंतर्गत प्रक्रिया उलगडून सांगतात.

बुद्धीची पुळिका विरे – ध्यानात मन पूर्णतः विश्रांत झाल्यानंतर “बुद्धीची पुळिका”, म्हणजेच बुद्धीचे स्पष्ट भान वा आकार लय पावतो.
परिमळु घ्राणीं उरे – उरते तेवढे फक्त गंधज्ञानाची, म्हणजे नाकाद्वारे जाणवणाऱ्या सुगंध/दुर्गंधाचे अंशमात्र चेतन.
तोही शक्तीसवें संचरे मध्यमेमाजी – तोही परिमळज्ञानाचा अंश शक्तीच्या सहवासाने मध्यम मार्ग म्हणजेच सुषुम्ना नाडीत प्रवेशतो.

2. पारंपरिक संदर्भ व योगशास्त्रीय पाश्र्वभूमी:

ही ओवी कुंडलिनी योग आणि चित्तवृत्तींचा लय या दोन्ही संकल्पनांचा संगम आहे. ध्यानाच्या अतितीव्र अवस्थेत, इडा व पिंगळा या द्वैतभावी नाड्या बाजूस सारल्या जातात. सुषुम्ना नाडी उघडते. आणि कुंडलिनी शक्ती या मार्गाने वर चढू लागते. यावेळी साधकाच्या शरीरातील सर्व इंद्रियेंद्रियांचा सक्रीय वापर हळूहळू स्थगित होतो. बुद्धी – ज्याच्या साहाय्याने विचार, निर्णय आणि ज्ञान होते – तीही पूर्णतः शांत होते.

3. “बुद्धीची पुळिका विरे” – याचा गूढ अर्थ:

संत ज्ञानेश्वर इथे “बुद्धीची पुळिका” म्हणतात म्हणजे बुद्धीचे सूक्ष्मस्वरूप – ज्ञानेन्द्रिय, मन, अहंकार, चित्त या चार घटकांचे एकत्रित विवेक. ध्यानाच्या गाढ अवस्थेत, विचार आणि विकल्प पूर्णतः विरघळतो. शब्द, संज्ञा, रूप यांच्या पलीकडील चेतनेचा निर्विकल्प साक्षीभाव जागृत होतो. जणू “मी विचार करतो” हा भावही लय पावतो. हे म्हणजे अद्वैताचे द्वार – चित्तशुद्धीचा सर्वोच्च क्षण.

4. “परिमळु घ्राणीं उरे” – गंधेंद्रियाचे अंतिम अंश:

ज्ञानेश्वर माऊली इथे विलक्षण बारकाईने विश्लेषण करतात – इंद्रियांचे पडते क्षण.
गंध ज्ञान हे सर्वांत सूक्ष्म मानले गेले आहे – कारण पृथ्वी तत्त्वाशी निगडित आहे.
योगशास्त्रातही असे मानले जाते की, गंधेंद्रियाचे लय होणे म्हणजे कुंडलिनी जागृतीचे संकेत.

घ्राणेंद्रियाचे उरलेले ‘परिमळ’ म्हणजे काय?

ध्यानाच्या अंतिम अवस्थेत सर्व इंद्रियांची क्रियाशीलता मागे पडते, पण काही क्षण गंधज्ञान टिकते. जसे दिवा विझण्यापूर्वी हलकासा उजेड देतो. हा परिमळ जणू “साक्षित्वाचा अंतिम गंध” आहे.

5. “तोही शक्तीसवें संचरे मध्यमेमाजी” – सुषुम्ना व कुंडलिनी यांची मिलनप्रक्रिया:

“तोही” म्हणजे उरलेला परिमळ – म्हणजे गंधेंद्रियाचा अंतिम अंश.
“शक्तीसवें” – म्हणजे कुंडलिनी शक्तीच्या साथीत.
“संचरे” – म्हणजे प्रवास करत.
“मध्यमेमाजी” – म्हणजे सुषुम्ना नाडीमध्ये.
हे सूचित करते की, गंधेंद्रियाचे ज्ञान देखील सुषुम्ना मार्गाने वर सरकत आहे, म्हणजेच शरीराची पूर्ण चेतना कुंडलिनीबरोबर एकवटली आहे.

6. ध्यानात चैतन्याचा उत्थानक्रम:

ज्ञानेश्वरीच्या या ओवीत एक सूक्ष्म उत्थानाच्या टप्प्यांची क्रमवार माहिती मिळते:

अवस्था प्रक्रिया परिणाम

1. प्रारंभिक ध्यान मन एकाग्र होते इडा-पिंगळा शांत होतात
2. माध्यम अवस्था बुद्धीचा लय होतो सुषुप्त ज्ञान जागृत
3. सूक्ष्म इंद्रिय शांती गंधज्ञान टिकून राहते कुंडलिनी शक्ती पुढे सरकते
4. सुषुम्ना मध्ये प्रवाह शक्तीवर गंधेंद्रियाचा प्रभाव अखेरचा इंद्रियसंस्कारही विरतो
5. अध्यात्मिक मनोवस्था:

या अवस्थेतील साधक –
‘स्व’च्या पलीकडे जातो.
अनुभवतो तो केवळ “शुद्ध अस्तित्व”.
विचार, भावना, देहबुद्धी – या सगळ्यांचा निरव अंत.
ही अवस्था “समाधीपूर्व स्थिती” आहे – जिथे संपूर्ण व्यक्तिमत्त्व सृष्टीच्या मूळ उर्जेसोबत विलीन होते.

8. रूपकात्मक आणि काव्यात्म विश्लेषण:

“बुद्धीची पुळिका” हा शब्द अत्यंत काव्यात्म आहे.
पुळिका म्हणजे खरं तर लहानशी गुळगुळीत वस्तु – इथे ती बुद्धीची संवेदनशीलता दर्शवते.
ही पुळिका विरते म्हणजे – प्रत्ययांचे पाणी संपते.
उरते फक्त एक गंध – अस्तित्वाचा.

ज्ञानेश्वरांची शैली इथे सूक्ष्म आहे, पण हृदयाला भिडणारी आहे. साधकाचे अंत:करण जणू त्यांच्या शब्दांतून प्रकटते.

9. गंधज्ञान आणि पृथ्वी तत्त्वाचा सूक्ष्म संबंध:

आयुर्वेद आणि योगशास्त्र मानतात: गंधज्ञान हे पृथ्वी तत्त्वाशी संबंधित.
ध्यानात सर्व पंचमहाभूतांचे (पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू, आकाश) संवेदनेचे विलयन होते.
सर्वांत शेवटी पृथ्वी तत्त्वाचा लय – गंधेंद्रियाच्या पूर्ण शांततेने होतो. यामुळे ही ओवी शरीराच्या आध्यात्मिक विरघळण्याची साक्ष आहे.

10. आताच्या काळात याचा उपयोग व अर्थ:

आधुनिक ध्यानपद्धतीत –
माणूस बाह्य ताणतणावातून सुटका शोधतो. परंतु संत ज्ञानेश्वर सांगतात की खरी शांती ही बुद्धीपलीकडील अवस्थेत आहे.

ही ओवी एक स्पष्ट संदेश देते: “तू जो विचार करतोस, तोच अडथळा आहे. ‘म्हणणे’ शांत झालं की ‘होणे’ प्रकट होतं.”

11. सद्गुरू व कृपा:

अशा अवस्थेपर्यंत जाणे केवळ वैयक्तिक प्रयत्नातून शक्य नसते. सद्गुरूंच्या कृपेनेच सुषुम्ना उघडते, बुद्धीचे आभान निवते आणि कुंडलिनीचा प्रवास सुरु होतो. संत ज्ञानेश्वर हे स्वतःच परम सद्गुरू असून ते आम्हाला सांगतात की – “शब्दांमध्ये अडकू नका. स्वरूपाचा अनुभव घ्या.”

12. अंतिम विचार:

ही ओवी म्हणजे आत्मविसर्जनाची प्रतीक आहे – जिथे “मी” या अहंकाराचा शेवट होतो. जिथे “शुद्ध साक्षीभाव” प्रकट होतो. आणि जिथे कुंडलिनी शक्तीचा प्रवास पूर्णपणे सुषुम्नामार्गी सुरू होतो. हे स्थितप्रज्ञतेचे, समाधीच्या द्वारावरचे व्दारोद्घाटन आहे.

उपसंहार:
“बुद्धीची पुळिका विरे । परिमळु घ्राणीं उरे ।
तोही शक्तीसवें संचरे । मध्यमेमाजी ।।”
ही ओवी म्हणजे ध्यानयोगातील अंतिम टप्प्याची कवितात्मक झलक. ती आपल्याला सांगते – देह, बुद्धी, इंद्रिय – हे सर्व साधनेचे माध्यम आहेत, साध्य नव्हे.ध्यान म्हणजे एक अंतर्मुख प्रवास आहे, जिथे गंध सुद्धा अस्तित्वात विरतो, आणि शब्द विरतात अस्तित्वात. या सगळ्याचा साक्षात्कार जेव्हा होतो तेव्हा कविता उरते नाही, केवळ मौन उरतो.