संत ज्ञानेश्वरांच्या मते प्रयत्नाचा खरा अर्थ

तयां तो प्रयत्नुचि एके वेळे । मग समग्रें परब्रह्में फळे ।
जया पिकलेया रसु गळे । पूर्णतेचा ।। १७६ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – मग त्यांना तो प्रयत्नच एकदम संपूर्ण परब्रह्मरूप फळानें फलद्रूप होतो. तें परब्रह्मरूपी फळ पिकलें असतां त्यांतून पूर्णतेचा रस गळतो.

ज्ञानदेवांच्या वचनांचा अनुभव घेताना, अनेकदा एखाद्या ओवीचा अर्थ एका क्षणात समजून येतो, पण तिची खोली अनुभवायला मात्र मनाला शांततेत बराच प्रवास करावा लागतो. सातव्या अध्यायातील ही ओवी त्यातलीच एक. मनुष्याच्या आध्यात्मिक प्रयत्नाचा शेवट कसा होतो? आत्मशोधाच्या यात्रेत ‘फळ’ म्हणजे नेमके काय? साधकाच्या अंतर्मनात ‘पूर्णतेचा रस’ कसा गळतो?—ज्ञानदेव एक साधी उपमा वापरतात, पण त्यामागे संपूर्ण योगमार्गाचा सार दडलेला आहे.

या ओवीतील सर्वात महत्त्वाचा शब्द आहे—‘प्रयत्न’. ज्ञानमार्ग, भक्तीमार्ग, कर्मयोग— कुठलाही मार्ग असो, पण परब्रह्माच्या प्राप्तीचा मूळ आधार हा मानवी प्रयत्न हेच आहे. या प्रयत्नाचा स्वरूप मात्र बाहेर नसून आत घडणारा असतो.

प्रयत्नाचा खरा अर्थ

प्रयत्न म्हणजे केवळ साधना करणे नव्हे. काही वेळ ध्यान बसणे, जप करणे, वाचन करणे—यालाच प्रयत्न म्हणणे म्हणजे प्रयत्नाचा अपमानच. ज्ञानी लोकांच्या मते ‘प्रयत्न’ म्हणजे चित्त एकाग्रतेची एक परिपक्व अवस्था, ज्यात साधकाचे सर्व विचार एकाच दिशेने वाहू लागतात. मनातली भटकंती, बाहेरच्या वस्तूंचे आकर्षण, भावनांचे उतारचढाव, मोहाचे ताण—हे सगळे मागे सरकू लागतात.

अशा क्षणी साधकाच्या मनात पहिल्यांदा शांततेची एक पातळ लहर येते. ती लहर पुढे प्रगल्भ होते आणि कधीतरी एका अनपेक्षित क्षणी पूर्ण ओहोटीपसून मनाला रिकामे करून टाकते. या प्रगल्भतेच्या पाठीमागे कित्येक दिवसांची, कित्येक जन्मांची साधना गुंतलेली असते. म्हणूनच ज्ञानदेव म्हणतात—“तयां तो प्रयत्नुचि एके वेळे” —एक दिवस तो प्रयत्न फळास येतो. पण हा ‘त्या क्षणीच’ फळ देणारा प्रयत्न नाही. हा प्रयत्न म्हणजे ‘पिकणे’. जसे कच्चे फळ झाडावर बराच काळ राहते; सूर्य, वारा, ऋतुंचे तापमान, मातीतील रस, पाण्याचे अंश—हे सगळे निरश्रयपणे त्याला परिपक्व करत राहतात. तसा साधकाचा प्रयत्नही बाहेर कळत नसला तरी आत हळूहळू परिपक्व होत असतो. हा प्रयत्न पिकला की मगच साधकाला परब्रह्माची अनुभूती होते.

परब्रह्म-फळाची अनुभूती : जगाचा शेवट नव्हे, भ्रमाचा शेवट

“मग समग्रें परब्रह्में फळे”—ज्ञानदेव येथे अत्यंत सुंदर सांगतात की प्रयत्नाचे अंतिम फळ म्हणजे परब्रह्म. पण परब्रह्म हे दूर कुठे बसलेले नसते. परब्रह्म म्हणजेच आपली मूळ अवस्था. या अनुभूतीत ‘मी’ ही भावना, ‘माझे’ हे भान, हा विश्व, ही देहाची ओळख—सगळे एकाएकी तुटून पडते असे नाही; पण त्यांना धरून ठेवणारी ‘वास्तवाची’ कठीण पकड सैल होते.

साधकाला प्रथमच समजते की जग तसेच आहे, शरीर तसेच आहे, कर्म तसेच चालू आहे, पण आत कुठेतरी ‘एक वेगळा मी’ सावकाश उगवत आहे. या अवस्थेला अनेक संत ‘साक्षीभाव’ म्हणतात. स्वतःचे विचार जात-येता दिसतात, भावना येतात, पण आपल्याला न दुखवता न न्हाऊ घालता परत निघून जातात. साधकाला हा पहिला अनुभव म्हणजे ‘फळाचा सुगंध’ म्हणावा. मग एका टप्प्यावर ‘मी हे शरीर नाही’, ‘मी हा मनाचा ठावठिकाणा नाही’, ‘मी हा अनुभव घेणारा शुद्ध साक्षी आहे’ हे आकलन होते. या जाणिवेच्या प्रसंगाला संत ज्ञानेश्वर ‘समग्र परब्रह्माचे फळ’ म्हणतात.

पूर्णतेचा रस : अनुभूतीचा अंतिम क्षण

ओवीचा तिसरा टप्पा सर्वात हृदयस्पर्शी.
“जया पिकलेया रसु गळे । पूर्णतेचा”

फळ पिकले की त्यातून रस गळतो. तो रस म्हणजे ऊर्जा, जीवनत्व, गोडवा यांची परिपूर्णता. साधकाच्या अंतर्यातही अशीच एक रसधारा उगम पावते. या रसाला संतांनी वेगवेगळी नावे दिली— ‘आनंद’, ‘परमानंद’, ‘चित्त-प्रसाद’, ‘रसानुभूती’, ‘निर्विकल्प-स्थिती’. हा रस शब्दांत वर्णन करण्याइतका सोपा नाही. तो जाणवतो, पण सांगत नाही येत. तो दिसत नाही, पण व्यक्तीच्या जगण्याचा रूपांतर करतो. साधकाच्या डोळ्यांतून शांती ओसंडते. त्याच्या चेहऱ्यावर एक तेज दिसते. कोणावर राग येत नाही, वाईट वाटत नाही, संसार तसाच आहे पण त्याचे काटे आता टोचत नाहीत. माणसे तशीच आहेत पण त्यांचा आपल्यावर परिणाम होत नाही.

हा रस साधकाला मिळतो तो त्याच्या ‘प्रयत्नांमुळे’ नाही; तर त्या प्रयत्नांच्या परिपक्वतेमुळे. प्रयत्न पिकले की त्यातून गळणारा रस आपोआप येतो. डहाळीला ‘गोड हो’ असे सांगावे लागत नाही, जसे फळ पिकले की गोड होते. तसाच साधक परब्रह्मात विलीन झाला की पूर्णतेचा रस थेंबाथेंबाने ओसंडत राहतो.

रसाचा स्पर्श : ‘मी’ चे वितळणे

पूर्णतेचा रस म्हणजे ‘मी’ या भावनेचे वितळणे. यात मन ओतप्रोत भरते, पण ओलसर होत नाही. साधकाला जाणवते की मी कुणापासून वेगळा नाही; ‘हे सारे विश्व माझ्यात आहे’. या अवस्थेला अद्वैत म्हणतात, निरपेक्ष आत्मानुभूती म्हणतात. यात आनंदाचा अर्थ हसणे, नाचणे, उत्साह नव्हे. हा आनंद म्हणजे शांतता—गाठी सुटण्याची, ओझे उतरल्याची, भिती संपल्याची.

हा रस साधकाच्या दैनंदिन जीवनात मोठे परिवर्तन घडवतो. तो कुठेही रागावत नाही, कुणावर मत्सर करत नाही, नुकसान झालं तरी तो असंताप करत नाही. हळूहळू माणसाचे जगण्याचे केंद्रबिंदूच बदलतो. बाहेरच्या वस्तू आनंद देतील ही अपेक्षा संपते. कारण आतच सतत पूर्णतेचा झरा वाहू लागतो.

प्रयत्न, कृपा आणि फळ—या तिन्हींचा संगम

ज्ञानदेवांनी ‘प्रयत्न’ म्हटले आहे. साधकाने करायचे ते करत राहणे. पण त्या प्रयत्नाच्या परिपक्वतेत देवकृपा ही अभंगतेने मिसळलेली असते. कृपा म्हणजे चमत्कार नव्हे; ती म्हणजे शरणागतीचा, स्वच्छ चित्ताचा, निरहंकारी वृत्तीचा प्रसाद. ज्याच्या अंगात नम्रता असते त्याच्याकडे परब्रह्माचा रस ओसंडू लागतो.

या ओवीत एक सुंदर संकेत आहे—परब्रह्म फळास येते—म्हणजे प्राप्ती ही साधकाच्या हाती असलेली गोष्ट नव्हे. तो प्रयत्न करतो, पण फळ ‘घडते’. तो साधना करतो, पण रस ‘गळतो’. साधकाची भूमिका म्हणजे झाडासारखे स्थिर राहणे; फळ पिकवणे, रस गळणे हे निसर्गाचे काम. आत्मज्ञानाच्या मार्गात हा निसर्ग म्हणजे कृपा.

पूर्णतेचा रस आणि संसार

अनेकांना वाटते की परब्रह्माची अनुभूती म्हणजे संसारातून पळून जाणे. पण ज्ञानदेव उलट सांगतात— पूर्णतेचा रस गळतो तो संसाराच्या असतानाही. घरी संसार, बाहेर समाज, नाती-गोती, कर्तव्ये—सगळे तसेच राहतात. पण साधक शुद्ध शांततेने ते पार पाडतो. त्यात अपेक्षा नसते, अहंकार नसतो, भीती नसते.

संसारात असलेल्या माणसाचे अंतःकरण असंसारी होते—हीच या रसाची खूण. जणू एखाद्या गरम भांड्यात गार पाणी भरले की तापमान ओसरते; तशी साधकाच्या चित्तातील अग्नी शांत होतो.

प्रयत्नाचे फळ : साधनेचा अंत नव्हे, सुरुवात

पूर्णतेचा रस मिळतो याचा अर्थ साधना संपली असे नसते. उलट आता साधना सहज होते. प्रयत्नाला आता ओढ लावावी लागत नाही. जसे पिकलेले फळ स्वतःच झाडावरून गळते, तसेच मनाचे जगाशी असलेले अवांतर बंध आपोआप सैल होतात.

साधना म्हणजे आता ‘करायची गोष्ट’ नसते, ती ‘असण्याची अवस्था’ बनते. ध्यास संपतो, पण जागरूकता वाढते. आता प्रयत्न नसतो, पण प्रयत्नाचा प्रकाश सतत मनात उजळलेला असतो.

ज्ञानदेवांची उपमा का प्रभावी आहे?

पिकलेल्या फळाची उपमा ही भारतीय आध्यात्मिक परंपरेतील अत्यंत सुंदर प्रतिमा आहे. कच्च्या फळाला गोडवा नसतो — जसे कच्च्या साधकाला आनंदाचा स्वाद जाणवत नाही. फळावर बंधन ठेवले तर ते पिकत नाही — जसे अहंकार, द्वेष, अपेक्षा साधकाला परिपक्व होऊ देत नाहीत. फळ पिकले की रस आपोआप गळतो — जसे आत्मज्ञानाचे फळ मिळाले की पूर्णतेचा आनंद स्वतः वाहू लागतो. ही उपमा साधकाला एक मोठा आश्वासक संदेश देते—प्रयत्न करा, पण फळासाठी तगादा लावू नका. फळ पिकेल तेव्हा आपोआप रस गळेल.

ओवीचा वर्तमान जीवनाशी संबंध

आजच्या काळात माणसाचे प्रयत्न अधिक असतात, पण शांतता कमी असते. आपण कमावतो, धडपडतो, झगडतो, पण ‘रस’ मिळत नाही. कारण आपले प्रयत्न बाहेर केंद्रीत असतात—यश, पैसा, प्रतिष्ठा, मान, लोभ.

ज्ञानदेव सांगतात—प्रयत्न आतल्या दिशेने वळवा.
चित्त शांत करा.
दृष्टि अंतर्मुख करा.
आपल्या प्रत्येक कृतीत सजगता आणा.

एक दिवस हा प्रयत्न पिकेल आणि मग जीवनात ‘पूर्णतेचा रस’ गळेल.

हा रस म्हणजेच— आनंदाऐवजी शांतता, यशाऐवजी समाधान, मोहाऐवजी अंतर्मुक्ती, अहंकाराऐवजी आत्मसाक्षात्कार.

ही ओवी म्हणजे साधकाला दिलेला सूचक मंत्र आहे— पहिले प्रयत्न करा, नंतर प्रयत्नच परब्रह्म होईल.

प्रयत्नातून परब्रह्म, परब्रह्मातून पूर्णता

ज्ञानेश्वरांच्या या अनमोल शब्दांत अर्थाची अनेक थर आहेत. प्रयत्नाची प्रगल्भता, आत्मज्ञानाची अनुभूती, रसाची शांतता, आणि पूर्णतेची गोडी— हा संपूर्ण मार्ग एका ओवीत सांगितलेला आहे. साधकाचे गेल्या कित्येक दिवसांचे, महिन्यांचे, जन्मांचे प्रयत्न अचानक एक दिवस परब्रह्मरूपी फळास येतात. आणि त्या फळातून गळणारा रस म्हणजेच—पूर्णता, शांती, आनंद, आत्मानुभूती आणि साक्षीभाव.

ही ओवी साधकाला सांगते—
प्रयत्नाचा त्याग करू नका;
फळ तुम्हाला शोधत येईल.
एक दिवस प्रयत्नच परब्रह्मात रूपांतरित होईल,
आणि त्यातून पूर्णतेचा अमृतरस गळेल.

हीच या ओवीची अनंत गोडी.