अध्यात्मलाभ म्हणजे काय ?

ऐसा अध्यात्मलाभ तया। होय गा धनंजया ।
भांडवल जया । उद्ममीं मी ।। १७८ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – अर्जुना, ज्याच्या व्यापाराला भांडवल मी असतो, त्याला असा अध्यात्माचा लाभ होतो.

ज्ञानेश्वर माउलींच्या या ओवीत एक आश्चर्यकारक, परंतु अतिशय सहज सत्य दडलेले आहे. अध्यात्म हा काही माणसांच्या भाग्यावर येणारा चमत्कार नसून, देव जेव्हा आपणच आपल्या प्रयत्नांचे भांडवल होतो, तेव्हा प्राप्त होणारी ही दिव्य कमाई आहे. अर्जुनासाठी कृष्ण म्हणतात: “ज्याच्या उद्योगात मीच भांडवल बनतो, त्यालाच अध्यात्माचा खरा लाभ होतो.”
हे वाक्य एकदा अंतःकरणाने समजले, की संपूर्ण साधना सहज, हसरी आणि हलकी होते. कारण उद्योग आपण करायचा असला, तरी त्यामागे उभे असते ते दिव्य भांडवल—ईश्वरप्रसाद, ईश्वरकृपा, ईश्वराधिष्ठान.

१. उद्योग माझा, पण सामर्थ्य तुझे

मनुष्य जन्माला येतो तेव्हा हात रिकामे असतात, पण हृदयात एक दिव्य ठेवा जन्मत:च असतो. तो ठेवा म्हणजे—चैतन्य. हे चैतन्य केवळ शरीर चालवायला नसून, तेच विचारांना दिशा देते, ध्येयांना आधार देते आणि प्रत्येक उद्योगामागे त्या उद्योगाचा प्राण बनून उभे राहते.
माणूस शेतात पेरणी करतो, यंत्रावर काम करतो, व्यापार उभा करतो, साधना करतो—पण या सर्वांच्या मागे कार्यान्वित कोण? तो मूक, पण सर्वव्यापी साक्षी.
कृष्ण अर्जुनाला सांगतात, “तू धनुर्विद्या करतोस, युद्ध लढतोस, प्रश्न विचारतोस; पण तुला बोलायला, विचारायला, समजायला जी शक्ती आहे, ती माझ्याशिवाय कोणाची?” यातून एक हळुवार सत्य उलगडते. उद्योग आपला असतो, पण उद्योगाची उर्मी देवाची असते.

२. भांडवल म्हणजे पैसा नसून—आधार

जगात उद्योग सुरू करायला भांडवल लागते. हे भांडवल नसले, तर दुकान उघडत नाही, शेत चालत नाही, घर बसत नाही. तसंच, अध्यात्माचा उद्योगही भांडवलाशिवाय सुरू होत नाही. पण या उद्योगात भांडवल म्हणजे— श्रद्धा, अंतःकरणाची शुद्धता, अनुकूल परिस्थिती, साधनेची उर्मी, योग्य गुरुचा स्पर्श, मनात निर्माण होणारी विवेकबुद्धी.

हे भांडवल कोण देतो ?

मनुष्य स्वतः देऊ शकत नाही. या सर्वांचे मूळ देवाकडेच आहे. म्हणून कृष्ण म्हणतात— “ज्याच्या साधनेचे भांडवल मी बनतो, त्याला अध्यात्माची खरी कमाई मिळते.”
जसा एखादा उद्योगपती म्हणतो— ‘अरे, माझं भांडवल, तुझा उद्योग. दोघे मिळून यश घडवूया.’
तशीच देवाची स्थिती आपल्या जीवनात असते. देव उद्योग नाही करत—तो ‘आधार’ बनतो. त्या आधारावर आपण साधना, कर्म, सेवा, जप, ध्यान—काय करतो ते करतो. अध्यात्म मिळते ते आपल्याला; पण आधार असतो देवाचा.

३. माणूस स्वतःला उद्योगाचा कर्ता समजतो – हीच भूल

जीवाचा सर्वात मोठा अहंकार कोणता? “मी करतो.”
जीवनाची मोठी फसवणूक याच ठिकाणी आहे.
श्वासही आपण चालवत नाही, विचारही आपण निर्माण करत नाही, नाडीही आपण हलवत नाही.

तरी आपण म्हणतो— “मी कमावतो, मी करतो, मी साधना करतो.”
माउली या अहंभावाला पुन्हा पुन्हा उघडे करते: तुझा उद्योग म्हणजे फक्त बाह्य हालचाल; खरा प्रेरक शक्ती मी आहे. ही गोष्ट मान्य झाली, की साधना पावलोपावली सहज होते. कारण ‘मी करतो’ ऐवजी ‘माझ्यातून करवून घेतला जातो आहे’ हा भाव प्रकटतो. अहंकार वितळतो. नम्रता जन्मते. आधाराची जाणीव वाढते. ही जाणीव म्हणजेच अध्यात्माचा उदय.

४. ज्या उद्योगात देव सहभागी होतो – तोच अध्यात्माचा उद्योग ठरतो

जीवनात दोन प्रकारचे उद्योग असतात—
१. बाह्य उद्योग
२. अंतर्मुख उद्योग
बाह्य उद्योगात देवाची जाणीव नसली तरी चालते. पण अंतर्मुख साधनेत देव भांडवल नसला, तर दूकान उघडतच नाही.
ध्यान करायचे म्हटले की मन विखुरते,
जप करायचा म्हटले की कंटाळा येतो,
ग्रंथ वाचायचा म्हटले की शब्द लक्षात राहत नाहीत.
हे का होते?
कारण त्या क्षणी साधनेला देवाचा प्रसादरूपी आंतर प्रेरणा जोडलेली नसते. पण काही दिवस अनपेक्षितपणे साधना गहिरी होते—

मन शांत बसते
जप छान गुंफला जातो
ओवींचा अर्थ स्वच्छ कळतो
अंतर्मनातील सत्स्फुरणा जागी होते
हे कुणी केले? आपण?
नाही.
देवाच्या सहभागाने, त्याच्या भांडवलाने साधना उंचावली. कृष्णाचा अर्थ असा— “तू साधक राहा, उद्योग कर. पण साधनेचा दिवा पेटवण्यासाठी मी तेल देतो.” ही जाणीव होताच साधना ‘माझी’ राहत नाही, ती ‘त्याची’ बनते.

५. देव भांडवल झाला तर – साधना निष्काम होते

देवाचे भांडवल म्हणजे कृपा + स्फूर्ती + अंतःकरणाची प्रौढता. या तिन्हींचे एक अद्भुत मिश्रण म्हणजे निष्कामता.
माणूस प्रपंचात स्वार्थाने जगतो—
कर्म परिणामासाठी करतो.
प्रार्थना मागण्यासाठी करतो.
देवाला भेटायला जातो तेही काहीतरी लाभ मिळावा म्हणून. पण देव जेव्हा मनात उद्योगाचे भांडवल बनतो, तेव्हा साधना निष्काम होते.
त्याची भक्ती ही मग ‘दे मला’ म्हणून नाही, तर ‘तू राहा’ म्हणून होते. अशी निष्काम स्थिती मिळाली की जीवाला स्वतःची उंची कळू लागते.
तो जाणतो—“मी स्वतंत्र नाही, पण मी एकटा नाही.”
देव हा एक सामर्थ्याचा स्रोत आहे, आणि त्या स्रोताशी आपण नित्य जोडलेले आहोत. ही जाणीव म्हणजेच अध्यात्म.

६. उद्योग म्हणजे काय? – माउलीची व्याख्या

उद्योग म्हणजे केवळ हाती घेतलेले काम नव्हे.
– मनाला सत्कर्माकडे वळवणे हा उद्योग.
– इंद्रियांची शुद्ध दिशा लावणे हा उद्योग.
– मनात आलेल्या विचारांचे परीक्षण करणे हा उद्योग.
– जपासाठी वेळ काढणे हा उद्योग.
– शांत राहणे, संयम धरून ठेवणे, क्षमा करणे, प्रेमाने वागणे—हे सगळे उद्योगच आहेत.

जेव्हा मनुष्य या सर्व उद्योगांचे भांडवल ‘मी’ समजतो, तेव्हा थकतो. जेव्हा ‘हे सगळे तू मला घडवतो आहेस’ असा भाव येतो, तेव्हा उद्योग फलदायी होतो.
देव उद्योगाचा कर्ता नाही; तो उद्योगाला दिशा देणारा दीप आहे. अध्यात्माला सुरुवात होते ती याच समजुतीपासून.

७. अध्यात्मलाभ म्हणजे काय?

माउली इथे सांगतात की देव भांडवल झाला तर जीवाला ‘अध्यात्मलाभ’ होतो. हा अध्यात्मलाभ म्हणजे काय?

• मन प्रसन्न होते.
• भीती विरते.
• अंतर्मन हलके, शांत आणि स्थिर होते.
• तृप्ती निर्माण होते.
• कर्म करणे सहज होते—ताण न येता.
• सुख-दुःखांचा परिणाम कमी होतो.
• जीवनाचा हेतू उमगतो.

हे अध्यात्म कुणी देत नाही—आपल्या अंतर्यामातून उगवतं. आणि ते उगवतं तेव्हा देवाच्या सहभागाने.

एक सुंदर अर्थ यामध्ये दडलेला आहे—
देव दूर बसून पुरस्कार देत नाही;
तो आपल्या हातात हात घालून चालतो.
आणि त्याची साथ आपण ओळखली की त्यालाच अध्यात्मलाभ म्हणतात.

८. मूळ भाव – मीच ‘उद्यमी’ नाही, उद्यमाचा आधार ‘तो’ आहे

जेव्हा साधकाला हे उमगते की— “माझ्या सर्व प्रयत्नांचा केंद्रबिंदू, प्रेरक, अधिष्ठान, सामर्थ्य, भांडवल—ते एकमेव परमेश्वर.” तेव्हा त्याच्या जीवनातील प्रत्येक क्षण ‘साधना’ बनतो.
– तो चालतो, त्यात देव आहे.
– तो बोलतो, त्यात देवाची शक्ती आहे.
– तो लिहितो, त्यात देवाचा स्पर्श आहे.
– तो श्वास घेतो, त्यात देवाचे अस्तित्व प्रवाहित आहे.
हा भाव आला की साधक स्वतःला मालक समजत नाही, तर व्यवस्थापक समजतो. मालक एकच—ईश्वर. आपण त्याचे काम करणारे.
या भावाला दास्यभाव, समर्पणभाव, भगवदाधारता म्हणतात— आणि हेच अध्यात्माचे क्षणोक्षणी अनुभवता येणारे रूप आहे.

९. देवाचे भांडवल मिळवायचे कसे?

माउली सहज सांगतात— देवाचे भांडवल मिळवायला फार मोठी वेशी नाही, फक्त तीन गोष्टी पुरेशा आहेत:
१. श्रद्धा – देव आहे, तो करतो, तो पहातो, तो निभावतो.
२. नम्रता – मी काहीच नाही, पण तुझ्यामुळे सर्व काही आहे.
३. समर्पण – माझे कर्म तुझे; माझी साधना तुझ्या अधीन.
जेव्हा हे तीन गुण प्रकटतात, तेव्हा देव स्वतः म्हणतो: “चल, आता तुझ्या उद्योगात मीही भाग घेतो.” बस्स—याला म्हणतात अध्यात्मलाभ.

ही चार ओळींची ओवी, पण माउलीने दिलेला संदेश महासागरासारखा व्यापक आहे. मनुष्याचा उद्योग, त्याची साधना, त्याचे कर्तव्य—यातून जन्मणारा अध्यात्मलाभ हा उद्योगामुळे नाही; तो उद्योगामागे उभ्या असलेल्या देवामुळे आहे.

ज्याला ही जाणीव झाली की— उद्यमी मी, पण माझ्या उद्योगाचे भांडवल देव आहे. तो साधक कधीही एकटा राहत नाही, कधीही दु:खी राहत नाही, कधीही असमर्थ राहत नाही. कारण त्याच्यासोबत असते एक अविनाशी, अपार, असीम शक्ती— कृष्णाची, ईश्वराची, चैतन्याची. अशा साधकाला अध्यात्मलाभ ‘होतो’ नाही— तो ‘स्वतः प्रकटतो’. हेच माउली या ओवीत अतिशय सुंदरपणे सांगतात.