ज्ञानेश्वरांच्या मते “कुळवाडी” म्हणजे…

तयातें साम्याचिंये वाढी । ऐक्याची सांदे कुळवाडी ।
तेथ भेदाचिया दुबळवाडी । नेणिजे तो ।। १७९ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – त्याला साम्याच्या वाढीमुळे ऐक्याच्या व्यापार साधतो. त्या ऐक्याच्या ठिकाणीं तो भेदाचें दारिद्र जाणतच नाहीं.

साम्य, ऐक्य आणि कुळवाडी — ज्ञानेश्वरांचे अद्वैतसूत्र

ज्ञानेश्वरांची भाषा किती सहज, किती सुगम आहे. एका साध्या उदाहरणातून ते विश्वाच्या अंतिम सत्याकडे आपले लक्ष नेतात. या ओवीत ते म्हणतात, ज्याच्या मनात साम्यदृष्टी वाढू लागते, त्याच्या हृदयात ऐक्याचे मूलतत्त्व जागृत होते. अशा मानवाला भेदभावांची दुबळीक, हकालपट्टी, परकेपणा काही जाणवतच नाही.

साम्य म्हणजे काय? समानता नव्हे — तर सर्वांमध्ये एकच चेतना, एकच ईश्वर पाहण्याची दृष्टी. ही दृष्टी वाढली की ऐक्याचा कुळवाडी, म्हणजे “मूळ बीजस्वरूप तत्त्व” साधले जाते. या कुळवाडी तत्त्वात सर्व जीवांचे मूळ एकच असल्याचे जाणवते. अशा ऐक्याच्या अनुभवात “मी-तू”, “माझे-तुझे”, “आपले-परके” असे भेद वितळून जातात. भेदांचा संसार हा “दुबळा, क्षुद्र, अस्थिर” वाटू लागतो. हीच ओवीची मध्यवर्ती अनुभूती.

साम्याची वाढ – आध्यात्मिक प्रगतीची पहिली पायरी

ज्ञानेश्वर प्रथम “साम्य” हे तत्त्व स्पष्ट करतात. मानवाकडे दोन प्रकारच्या दृष्टी असतात:
भेददृष्टी – ज्यात आपण सर्व काही वेगळे पाहतो; मन, भाषा, धर्म, वर्ण, संस्कृती, रुप, प्रकृती या आधारांवर भेद करतो.
साम्यदृष्टी – ज्यात प्रत्येक जीवामध्ये तेच तत्त्व दिसते जे स्वतःमध्ये आहे. साम्यदृष्टी वाढू लागते तेव्हा माणूस आपोआप ऐक्याकडे प्रवास करतो.
कारण “साम्य” हे “ऐक्य”चे बीज आहे. जसा पावसाचा एक थेंब समुद्राकडे ओढला जातो, तशी साम्यदृष्टी मनाला अखंड, अविभाज्य तत्त्वाकडे नेते.

साम्य म्हणजे समानता नव्हे

समानता म्हणजे बाह्य गोष्टी एकसारख्या असणे. परंतु साम्य म्हणजे — स्वरूप एकच आहे हे दिसणे. ज्ञानेश्वर याला “समदृष्टी”, “एकत्वदृष्टी”, “अंतरंगातील एक प्रकाश” असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ, मातीच्या हजार भांड्यांचे आकार वेगळे असले तरी माती एकच असते. ही “मातीची साम्यदृष्टी” — आतला सत्य. मनुष्याच्या शरीरांचा, धर्मांचा, संस्कृतींचा आकार वेगळा असला तरी चैतन्याचा मूलस्त्रोत एकच आहे. ही साम्याची अनुभूती.

साम्यातून प्रकट होणारे ऐक्य — कुळवाडीचे दर्शन

ओवी म्हणते — “साम्य वाढले की ऐक्याची सांधे कुळवाडी.” इथे “कुळवाडी” हा अतिशय महत्त्वाचा शब्द. ज्ञानेश्वरांच्या मते “कुळवाडी” म्हणजे
मूळ सत्य, आद्य तत्त्व, सर्वांचा पूर्वज — ब्रह्मतत्त्व. जसा कुळाचा मूळ वंशज “कुळवाडी”, तसा सर्व सृष्टीचा मूळ आत्मा = परमात्मा.

ऐक्याची सांधे लागणे म्हणजे काय?

प्रत्येक जीवामध्ये, प्रत्येक गोष्टीमध्ये, प्रत्येक अनुभवामध्ये एकच तत्त्व दिसू लागते. हे “एकत्व” बाहेरून येत नाही. ते आतून उगवते. जसे ज्ञानेश्वर म्हणतात—
“ज्याच्या अंतःकरणात साम्याचे बीज रुजते, त्याचा मार्ग थेट ईश्वराच्या कुळवाडी तत्त्वाकडे जातो.”

इथे ऐक्य म्हणजे: मी आणि तू वेगळे नाही. जीव आणि ईश्वर वेगळे नाहीत. जग आणि ब्रह्म वेगळे नाही. निसर्ग आणि मानव वेगळे नाहीत. विविधता म्हणजे भिन्नता नव्हे. “सर्व एकमेकांच्या स्वरूपात आहेत” ही अनुभूती म्हणजे अद्वैताचे प्रारंभिक दर्शन.

भेदांची “दुबळवाडी” — का म्हणतात ज्ञानेश्वर तिला दुबळे?

ज्ञानेश्वर म्हणतात — “तेथे भेदाची दुबळवाडी जाणवतच नाही.” भेदाची वाडी “दुबळी” का? कारण:

१) भेद हे मण्यांचे माळेमधील धाग्यासारखे नाहीत; ते क्षणभंगुर आहेत. भेद हा पृष्ठभागाचा, तात्पुरता, अस्थिर अनुभव. आज कोणाशी मतभेद, उद्या मैत्री;
आज एखादी संकल्पना, उद्या बदल. भेद हा काळ, परिस्थिति आणि मनःस्थितीवर आधारलेला.

२) भेद अहंकाराचे उत्पादन आहे. “मी वेगळा, तू वेगळा” — हे अहंकाराचे विधान. अहंकारावर उभे असलेले जग “दुबळे” — कारण अहंकार नश्वर आहे.

३) भेदामुळे माणूस अंतर्बाह्य तुटतो. भेदातून तिरस्कार, ईर्षा, विभाजन, क्रोध, हिंसा — ही सर्व दुबळेपणाचीच चिन्हे. ऐक्य हा सामर्थ्याचा स्रोत. भेद हा दुर्बलतेचा.

४) भेदाचे अस्तित्व फक्त अज्ञानात असते. ज्ञान जागे झाले की भेद वितळतात. ज्ञानेश्वर म्हणतात: “ज्याला ऐक्याचे ज्ञान झाले, तो भेदांना पाहू शकत नाही. काजळाच्या डागाखालील आरशातले रूप कसे स्पष्ट होत नाही, तसे त्याला भेदाचे प्रतिबिंब दिसेनासे होते.” भेद आणि ऐक्य एकत्र राहू शकत नाहीत.

५. आधुनिक काळातील अर्थ : साम्य आणि ऐक्याची तातडी. ज्ञानेश्वरांचा संदेश फक्त १३व्या शतकासाठी नाही. आजच्या जगात तर त्याचे महत्व शंभरपट वाढले आहे.

१) धर्म, जात, भाषा यांच्या नावावर वाढत्या दुरावा
भेदाचे राजकारण,
विचारांचे ध्रुवीकरण,
ओळखींचे संघर्ष —
हे सर्व भेदाच्या “दुबळवाडी”ची फलश्रुती.
ऐक्याची साम्यदृष्टी हा यावरचा एकच उपाय.

२) विज्ञान सांगते – सर्व एकमेकांशी जोडलेले

आधुनिक भौतिकशास्त्र, पर्यावरणशास्त्र, जीवशास्त्र
सर्व सांगतात — सृष्टी एक आहे, परस्पर-आश्रित आहे.
हेच ज्ञानेश्वरांनी “साम्य” म्हणून सांगितले.

३) समान समस्यांसाठी जागतिक ऐक्याची गरज

हवामान बदल, आर्थिक विषमता, डिजिटल अंतर — या समस्यांवर उपाय फक्त “ऐक्याची दृष्टी” घेऊनच मिळू शकतो.

ज्ञानेश्वरांच्या दृष्टीची जागतिक व्याख्या म्हणजे — विश्वबंधुत्व.

आध्यात्मिक साधनेतून साम्याचे जागरण

साम्यदृष्टी म्हणजे फक्त बौद्धिक समज नव्हे. ती साधनेतून आणि अनुभूतीतून प्रकट होते.

१) ध्यान
मन स्थिर झाले की “भेद” मागे पडतात.
ध्यानात जाणवते —
श्वास, जीवन, चेतना — सर्वांसाठी एकच.

२) प्रेमभाव
प्रेमाचे स्वरूप स्वतःच ऐक्याचा दरवाजा उघडते.
प्रेमात मी-तू राहत नाही.

३) सेवा
निरपेक्ष सेवेतील मनाला “सर्व एक” असे जाणवते.
सेवेत भेद नाहीत, फक्त कर्तव्य आहे.

४) ज्ञान
ज्ञान म्हणजे भिन्नतेतील एकत्व पहाणे.
ज्ञानेश्वर याला “साम्ययोग” म्हणतात.

कुळवाडी तत्त्व – सर्वांचा आदिजन्म

ज्ञानेश्वर “कुळवाडी” या शब्दाने सर्व जीवांचे मूळ कारण – परम तत्त्व दर्शवतात.

जसे:
नदींचा स्रोत एक असतो
वृक्षांची पाने भिन्न पण मुळ एक
शरीराच्या इंद्रियांचे अनुभव वेगळे पण चेतना एक
तसे संपूर्ण विश्वाचा एकच आधार आहे —
तोच कुळवाडी.

ज्याला साम्यदृष्टी मिळाली, तो या कुळवाडी तत्त्वाला पोहोचतो. यालाच अद्वैत, ब्रह्मज्ञान, किंवा “एकमेवाद्वितीय” तत्त्वज्ञान म्हणतात.

भेदाची दुबळवाडी का नष्ट होते?

जेव्हा एखाद्या मानवाला सर्वांच्या स्वरूपात ईश्वर दिसू लागतो, तेव्हा भेद नष्ट होतात कारण — एकत्वाचे प्रकाशमान मन भेदाच्या अंधाराला राहू देत नाही.

जसा सूर्य उगवला की सावल्या लहान होतात, तसे ऐक्याचे ज्ञान वाढले की भेद मागे पडतात. ऐक्यासमोर भेद टिकू शकत नाही याची कारणे:
ऐक्य हा सत्य
भेद हा भ्रम
ऐक्य हा प्रकाश
भेद हा अंधार
ऐक्य स्थिर
भेद अस्थिर
ऐक्य प्रेम
भेद द्वेष
ऐक्य निर्मळ
भेद कलुषित

म्हणूनच ज्ञानेश्वर म्हणतात :
“तेथ भेदाची दुबळवाडी नेणिजे.”
म्हणजे ऐक्याच्या अनुभूतीत भेद नाहीसेच दिसतात.

अध्यात्मातून समाजाकडे — ओवीचे सामाजिक महत्त्व

ही ओवी फक्त ध्यानधारणेपुरती नसून समाजाला नवी दिशा देते.
सामाजिक अर्थ

सर्वांचे हक्क समान
सर्वांचे अस्तित्व समान
सर्वांच्या दुःखात मानवतेचे दुःख
सर्वांच्या आनंदात मानवतेचा आनंद

राजकीय अर्थ

विभाजनावर नव्हे,
सांस्कृतिक ऐक्यावर आधारलेले नेतृत्व.

शैक्षणिक अर्थ

भेद-विरहित शिक्षणसंस्था
ज्ञानाद्वारे मानवतेची वाढ

सांस्कृतिक अर्थ

विविधतेतून नवे ऐक्य
भिन्नतेतून समृद्धी

ही सर्व ऐक्याचीच व्याख्या.

ज्ञानेश्वरांचे विचार कालातीत आहेत कारण त्यांनी मानवी मनाच्या मुळाशी असलेला भेदाचा स्रोतच नाहीसा केला आणि सर्वांना “कुळवाडी”शी – म्हणजेच मूळ तत्त्वाशी – जोडले.

निष्कर्ष : साम्य → ऐक्य → कुळवाडी → मुक्ती

ओवीचा आध्यात्मिक प्रवास ४ टप्प्यांमध्ये दिसतो—

साम्याचे जागरण
– सर्वांमध्ये एकसमान तत्त्व दिसणे.

ऐक्याचा अनुभव
– विविधतेत एकत्वाची जाणीव.

कुळवाडी तत्त्वाशी एकरूपता
– सर्वांचा मूळ स्रोत जाणणे.

भेदाचे विसर्जन
– अज्ञानाचा सर्व भेदभावांचा नाश.

ही ओवी म्हणजे अद्वैताची सुंदर, सहज, काव्यरूप व्याख्या.

ज्ञानेश्वर सांगतात —
“भेद नष्ट करून ऐक्याचा प्रकाश किती सहज अनुभवता येतो—
फक्त साम्यदृष्टी वाढवा.
मग मन आपोआप कुळवाडी तत्त्वाशी एकरूप होईल.”

हेच निरपेक्ष, विस्तीर्ण, निर्भेळ अध्यात्म.
हेच मानवतेचे अंतिम सत्य.