खेचर म्हणजे…

तैसें होय शरीर । तैं तें म्हणिजे खेचर ।
हें पद होतां चमत्कार । पिंडचनीं ।। २९६ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – असें ज्या वेळेस शरीर होतें, तेंव्हा त्यास खेचर ( गगनविहारी ) म्हणतात. देहधारी लोकांत असें रूप होणे म्हणजे मोठा चमत्कार आहे.

जेव्हा शरीर असं स्वरूप धारण करतं की ते खेचर म्हणजे गगनविहारी होतं, तेव्हा तो अनुभव सामान्य नाही. तो चमत्कार आहे. शरीरधारी असूनही अशा अवस्थेत पोहोचणं हे एक विलक्षण योगप्राप्त अवस्था आहे.

पृष्ठभूमी – ध्यानयोग आणि खेचर पद
ही ओवी अध्याय ६: ध्यानयोग या भागात येते, जिथे श्रीकृष्ण अर्जुनाला ध्यानाच्या स्वरूपाची, त्याच्या अंगोपांगांची, आणि अंतिम योगस्थितीची सखोल उकल करत आहेत. हे अध्याय संपूर्ण योगसाधनेचा गाभा आहे. विशेषतः, ‘खेचर’ या शब्दाच्या माध्यमातून, ज्ञानेश्वर महाराज ध्यानयोगात येणाऱ्या एका अद्वितीय अवस्थेचे वर्णन करतात.

खेचर म्हणजे:
‘खे’ (आकाश) मध्ये ‘चर’ (संचरण) करणारा – जो आकाशविहारी आहे.
केवळ शारीरिक आकाशात नव्हे, तर चैतन्याच्या आकाशात, निर्गुणाच्या आकाशात, अंतःक्षेत्राच्या निःशब्द अवकाशात.

‘तैसें होय शरीर’ – शरीराचा आध्यात्मिक रूपांतरण
ज्ञानदेव सांगतात – “तैसें होय शरीर”, म्हणजे शरीराची एक अत्युच्च अवस्था आहे, जिथे शरीर सामान्य देहभाव सोडून, सूक्ष्म आणि प्रकाशमय होतं. हे शरीर केवळ हाड-मांसाचं उरलेलं नसतं; ते जणू ‘आकाशाशी एकरूप’ झालेलं असतं.

या अवस्थेत:
शरीर जडतेपासून मुक्त होतं.
त्याची गती, स्थिरता आणि स्वरूप सर्वसामान्य सीमांची सीमा ओलांडतात.
ते ‘स्तूल’ न राहता ‘सूक्ष्म’ आणि मग ‘प्रकाशमय’ होतं.

ही अवस्था म्हणजे:
कुंडलिनीच्या पूर्ण जागृतीनंतर प्राप्त होणारी दिव्य अवस्था.
प्राणशक्ती आणि चित्तशुद्धी यांच्या संपूर्ण संतुलनातून प्रकट होणारी अनुभूती.

‘तें म्हणिजे खेचर’ – खेचर म्हणजे काय?
खेचर हा योगशास्त्रातील अत्यंत गूढ व सूचक संज्ञा आहे. याचे काही अर्थ:

(१) आकाशगामी –
साधकाचा चित्तप्रवाह ज्या वेळेस स्थूल जडत्व सोडून ‘चिदाकाशात’ विहरत असतो, तेव्हा तो खेचर होतो.

(२) इंद्रियांच्या पलीकडे गेलेला –
जेव्हा साधकाची चेतना इंद्रियांच्या क्षेत्राबाहेर जाते (indriya-jaya), तेव्हा त्याचे शरीर खेचर बनते – म्हणजे विषयांच्या खेळापासून मुक्त झालेले.

(३) गगनविहारी – अनिर्बंध –
खेचर पद हे सांसरिक गुरुत्वाकर्षणाला न जुमानणारे असते. त्या अवस्थेत साधक ‘स्वतंत्र’ होतो – जसा आकाशात विहार करणारा पक्षी. यातून एक प्रकारचं स्वरूपातील विलयन प्रकट होतं.

(४) स्वरगतीमध्ये स्थित –
योगी आपल्या स्वरशास्त्र आणि प्राणायाम तंत्रज्ञानातून शरीरात गतीमान अशी खेचर अवस्था निर्माण करतो.

(५) सुषुम्ना मार्गात स्थिर प्राण –
जेव्हा प्राणशक्ती सुषुम्ना मार्गात खेळते, तेव्हा साधक खेचर पदात स्थिरावतो. ही अवस्था सहज ध्यानात प्राप्त होत नाही. ती नाडीशुद्धी, आसन, प्राणायाम, धारणा, ध्यान, समाधी या क्रमशः साधनांतून साधकाला मिळते.

‘हें पद होतां चमत्कार’ – ही अवस्था चमत्कारी का आहे?
ज्ञानेश्वर माऊली म्हणतात – “हें पद होतां चमत्कार” – ही अवस्था सामान्य माणसाच्या आकलनाच्या पलिकडची आहे.

याचे कारण:
देहात असूनही देहाभिमानरहित असणे हे दुर्लभ आहे.
ज्ञान व अनुभवाच्या एका विलक्षण शिखरावर पोहचलेलं हे शरीर – ज्यात इच्छेनुसार ते सर्वत्र संचार करू शकतं.
ही अवस्था मन, बुद्धी, अहंकार यांचा संपूर्ण विसर्जन करून प्रकट होते.

उदाहरणार्थ:
हनुमानाचे खेचरत्व – इच्छेनुसार रूपधारण, अणुता-महत्त्व, आकाशगमन.
शिव योगाच्या ‘खेचरी मुद्रा’ मध्ये जिभेचा उपयोग करून साधक प्राणाचा ऊर्ध्वगमन साधतो.
संत नामदेव, ज्ञानेश्वर, कबीर यांनी शरीरात असतानाही निर्गुणाशी एकरूपता प्रकट केली – हीच खेचर अवस्था.

‘पिंडचनीं’ – देहधारी अवस्थेतही चमत्कार
ज्ञानेश्वर माऊली म्हणतात की हा अनुभव पिंडचनीं – म्हणजे देहधारण करणाऱ्यांत फारच दुर्मीळ आहे.

याचा अर्थ काय?
ही अवस्था मृत्युला झुगारून प्राप्त केलेली चेतनेची स्वतंत्रता आहे.
‘पिंड’ (शरीर) आणि ‘ब्रह्मांड’ (विश्व) यांचं एकरूप होणं – ही अत्युच्च अवस्था खेचरपदातच प्रकट होते. असे योगी शरीरात असूनही शरीराच्या सीमांत अडकलेले नसतात.

हे खरं ‘चमत्कार’ यासाठी आहे की: सर्वसामान्य माणूस शरीरसाक्षी असतो, पण खेचर पदात पोचलेला साधक देहसाक्षी नसून आत्मसाक्षी असतो.

खेचर पद आणि ध्यानसिद्धी
ध्येय – केवळ ध्यान करणं नव्हे, तर ध्यानरूप होणं. जेव्हा मन, प्राण, आणि बुद्धी तिन्ही एकत्र एकाच केन्द्रात स्थिरावतात, तेव्हा चेतनेत उठणाऱ्या ‘स्पंदनरहित’ अवस्थेचा अनुभव साधक घेतो. ही अवस्था म्हणजे खेचरत्वाचा प्रारंभ.

या अवस्थेची काही लक्षणं:
शरीर हलके वाटते.
शरीराशी विलगता जाणवते.
स्वतःच्या अस्मितेचा लय अनुभव होतो.
आवाज, गंध, रूप, रस – सर्व संवेदना मागे पडतात.
‘मी’ पणाचा विसर पडतो.
केवळ ‘अस्तित्व’ शिल्लक राहतं.

खेचरत्व आणि संतपरंपरा
मराठी संतपरंपरेत खेचर पदाच्या अनेक उदाहरणांचा उल्लेख आढळतो:
ज्ञानेश्वर माऊली – संजिवन समाधी घेऊनही ‘जिवंत’ असल्याचं खेचरत्वाचं स्पष्ट उदाहरण.
संत एकनाथ – ‘देहातून हरपणं’ ही अवस्था त्यांनी अनेक अभंगांतून मांडली.
समर्थ रामदास, बाबा महाराज आर्वीकर, गोंदवलेकर महाराज – त्यांच्या अनुभूतींमध्ये शरीर नसूनही कार्यरत असण्याची दिव्यता आढळते.

विज्ञानाच्या नजरेतून खेचर अवस्था
आजच्या विज्ञानदृष्ट्या पाहिलं, तर ‘खेचर अवस्था’ ही क्वांटम सुपरपोजिशनसारखी वाटते – जिथे साधकाचे अस्तित्व एकाचवेळी विविध स्थळांवर कार्यरत असते.
तसेच, पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणाला न जुमानणारे योगी, शरीराच्या पेशींचा सूक्ष्म स्पंदनेमुळे प्रकाशात रूपांतर होणे – हे सगळे खेचर अवस्थेशी नाते सांगतात.

खेचरपद – शेवटचा टप्पा नाही
खेचर ही अवस्था अंतिम नाही. ती ‘समाधीपूर्व’ किंवा ‘समाधीगत’’ अवस्था आहे. खेचरपद म्हणजे जन्म-मरणाच्या चक्रातून बाहेर पडण्याचं प्रवेशद्वार. त्यानंतर तुरीयतित, सहजसमाधी, आणि सर्वांतर्यामी स्थिती ही अधिक गूढ आणि सखोल अवस्थांची ओळख होते.

साधकासाठी प्रेरणा
ही ओवी केवळ एक योगाभ्यासाचं वर्णन करत नाही, तर ती साधकाला त्याच्या अंतिम स्वरूपाची आठवण करून देते.

म्हणजे:
साधक केवळ शरीर नाही.
तो अनाहतातून ब्रह्मस्थानापर्यंत जाणारी एक दिव्य चैतन्ययात्रा आहे.
खेचर अवस्था हे शरीरात ब्रह्मावस्था प्रकट करणं आहे.
हे ध्यानात घेऊन, साधकाने आपल्या साधनेला स्थैर्य, श्रद्धा, आणि गुरुचरणी समर्पण ही तीन शक्ती दिल्यास, ‘खेचर’ होणं ही दूरची गोष्ट नाही.

समारोप –
ज्ञानेश्वर माऊलींच्या या ओवीतून आपल्या देहात असतानाही अद्वैत अनुभूती घेता येते, याचा संदेश दिला आहे. खेचर होणं ही कोणती तरी दैवी कृपा नव्हे, तर साधनेचा, शुद्धिचा, आणि गुरुकृपेचा परिणाम आहे.

हे खेचरपद – शरीरधारी असतानाच आत्म्याचा आकाशाशी एकरूप होणं – हा खरा चमत्कार आहे. आणि ज्ञानेश्वर माऊली म्हणतात, “पिंडचनीं” – म्हणजे देहात असणाऱ्यांनीही, योग्य पात्रता आल्यास, ही दिव्यता अनुभवल्यासारखी होऊ शकते.

॥ हरि ॐ तत्सत् ॥