जीवनाच्या सार्थकतेसाठी सात्त्विक वार्‍यांची निवड

तैसें देशियेचिया हवावा । इंद्रियें करिती राणिवा ।
मग प्रमेयाचिया गांवा । लेसा जाइजे ।। २०९ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – त्याप्रमाणें मराठी भाषेच्या सौंदर्याने इंद्रियें राज्य करतील व मग सिद्धांताच्या गांवाला त्यास चांगल्या तयारीनें जाता येईल.

ज्ञानेश्वर माऊली सातव्या अध्यायात अतिशय सूक्ष्म असा विषय उलगडत आहेत. ‘ज्ञानाच्या प्रवासात इंद्रियांची भूमिका.’ ही ओवी जरी लहान असली तरी तिच्या मागे असलेला अर्थ अतिशय व्यापक आहे. येथे माऊली सांगतात की, जशी एखाद्या प्रदेशातील (देशीय) हवा त्या प्रदेशात राहणाऱ्यांच्या स्वभावावर प्रभाव टाकते, तशीच जेव्हा मन ज्ञानमय, सद्गुणमय, सात्त्विक वातावरणात रमतं, तेव्हा इंद्रियेही आपल्या मार्गावर स्थिर राहून राजासारखी ‘राणिवां’ कार्य करू लागतात. आणि मग साधकाला ‘प्रमेयाचा गाव’ म्हणजेच अंतिम तत्त्व, सत्य, परमज्ञान याच्या दिशेने जाणे सहज, सोपे, ‘लेसे’ होते.

या ओवीत वातावरण, इंद्रिये आणि ज्ञानाचा प्रवास हे तीन मोठे अध्यात्मिक तत्त्व एकाच ठिकाणी बांधलेले आहेत. आपण जगतो त्या वातावरणाचा आपल्या मनावर व इंद्रियांवर कसा प्रभाव पडतो, आणि त्या इंद्रिये योग्य मार्गावर टिकली तर ज्ञानाचा प्रवास कसा गतीमान होतो. हे माऊली अतिशय सुंदर उपमानाने स्पष्ट करतात.

वातावरणाचा प्रभाव

मनुष्य ज्या वातावरणात राहतो, त्या वातावरणाची ऊर्जा, हवामान, संस्कृती, व्यक्ती, विचार हे सर्व त्याच्या अंतःकरणावर सूक्ष्म परिणाम करतात. जसे पर्वतीय प्रदेशातील स्वच्छ हवा शरीराला हलके, प्रसन्न बनवते, तर वाळवंटातील उष्णतेने मन-शरीर थकून जाते. एखाद्या सागरकिनारी सूर्यास्त पाहिला की मन शांत होते. अगदी त्याचप्रमाणे सत्संग, सात्त्विक विचार, साधी जीवनशैली, शुद्ध अन्न, निर्मळ संभाषण या ‘देशियेचिया हवावा’ म्हणजेच ‘चांगल्या वातावरणाच्या वार्‍या’ आहेत. ज्यांच्या स्पर्शाने साधकाचे मन स्थिर होते.

मन स्थिर झाले की इंद्रियेही वश होऊ लागतात. कारण मन हे इंद्रियांचे मुख्य केंद्र आहे. मन अस्थिर झालं की इंद्रिये भटकतात. पण मन निर्मळ, शांत झालं की इंद्रियेही स्वभावत: संयमी होतात.

इंद्रिये राणिवा

माऊली म्हणतात “इंद्रिये राणिवा करतील”, म्हणजे इंद्रिये राज्य करतील. ही वाक्यरचना प्रथमदर्शनी विचित्र वाटते. कारण आपण साधारणतः ‘इंद्रियांवर राज्य करणे’ ही आदर्श अवस्था मानतो. पण येथे माऊली दुसरेच सूक्ष्म तत्त्व सांगतात.

इंद्रिये स्वभावत: बाह्य विषयांकडे धावणारी असतात. परंतु योग्य वातावरणात, सात्त्विक प्रेरणेत, सद्गुरूंच्या संगतीत असताना इंद्रिये आपापल्या कार्यात नीट रमतात. तेव्हा त्या राजासारख्या शिस्तीत, कर्तव्यदक्षतेने कार्य करतात. ‘राणिवा’ म्हणजे राजाप्रमाणे सुव्यवस्थेत. म्हणजेच इंद्रिये बंडखोरी न करता, मनाला ओढत न नेता, त्याच्या आज्ञेत राहून जगू लागतात. अशा वेळी साधकाला त्याची इंद्रिये बंधन वाटत नाहीत. उलट इंद्रिये ज्ञानमार्गाचे साधन बनतात.

डोळे सौंदर्य पाहतात पण आसक्ती निर्माण करत नाहीत. कान शब्द ऐकतात पण मोह निर्माण करत नाहीत. रसना चव घेते पण लोभ करत नाही. त्वचा स्पर्श अनुभवते पण व्यसन करीत नाही. नाक सुगंध घेतं पण विषयाकडे धावत नाही. इंद्रिये अशी ‘सम’ झाल्यावर गोंधळ, ताण, आकर्षण, विक्षेप—हे सर्व आपोआप कमी होतात. आणि साधकाची उर्जा आतल्या प्रवासाकडे वळते.

प्रमेयाचिया गांवा—ज्ञानाचा गांव

प्रमेय म्हणजे प्रमाणाने सिद्ध होणारे तत्त्व, सत्य, ब्रह्म, परमात्मतत्त्व. साधकाचा अंतिम ध्यास. या तत्त्वाकडे जाण्याचा प्रवास सोपा नाही. कारण हा बाहेरून आत जाण्याचा प्रवास आहे. विषयांमधून विषयरहित अवस्थेकडे, रूपातून अरूपाकडे, शब्दातून निःशब्दाकडे, मनातून निरमन अवस्थेकडे. हा प्रवास कठीण आहे कारण मन आणि इंद्रिये सतत बाहेरच्या दिशेने धावणारी आहेत. त्यामुळे आध्यात्मिक वाटचाल अनेकदा खडतर वाटते. पण माऊली म्हणतात की, वातावरण शुद्ध झाले, मन सात्त्विक झाले, इंद्रिये नियंत्रित झाली—की हा प्रवास सहज होतो. ‘लेसा जाइजे’ म्हणजे अगदी सुटसुटीत, निघता फिरता गावाला जावे तसे.

जसे एखादा प्रवासी गावाकडे जात असताना रस्ता चांगला असेल, हवा प्रसन्न असेल, पायात ताकद असेल—तर प्रवास सुखकर वाटतो. तेव्हा लक्ष्य दूर असूनही मनाला थकवा जाणवत नाही. त्याचा वेग वाढतो. तशीच स्थिती सत्त्वप्रधान मनात होते. जेव्हा मनाच्या प्रदेशात सात्त्विकतेची ‘हवा’ वाहते, तेव्हा इंद्रियेही व्यवस्थित ‘राजकीय’ पद्धतीने चालतात. आतून शांती, स्थिरता, प्रसन्नता निर्माण होते. आणि साधक सहजपणे ‘प्रमेयाच्या गावाला’ पोहोचतो—म्हणजेच तत्त्वज्ञान, ब्रह्मज्ञान, आत्मस्वरूप याच्या जाणिवेकडे.

साधकाच्या जीवनातील उपयोग

या ओवीचा संदेश फक्त तात्त्विक नाही. तो अत्यंत व्यवहारिक आहे. आजच्या जीवनात मनुष्यास सर्वाधिक त्रास देणारी गोष्ट म्हणजे मनाची अस्थिरता व इंद्रियांची प्रचंड भूक. मोबाईलची व्यसनं, सोशल मीडियाची आकर्षणं, बाह्यभोगांची चव, इंद्रियांना खेचणारे हजारो विषय—या सर्वामुळे मनाचे केंद्रित होणे कठीण झाले आहे. परंतु माऊलींचा उपाय आजही तितकाच प्रभावी आहे.

१) वातावरण बदला—जीवनात शांतता, सौंदर्य, सद्विचार आणा.
२) मन शुद्ध करा—सात्त्विक वाचन, ध्यान, जप, मौन.
३) इंद्रिये स्थिर करा—नियम, मध्यमता, सजगता.
ह्या तीन पायऱ्या पाळल्या तर साधकाचे जीवन सुव्यवस्थित होते आणि त्याचा आध्यात्मिक प्रवास गती घेतो.

वातावरणाची निवड—सात्त्विक वार्‍यांची निवड

आपण प्रत्येकजण रोज अदृश्य वातावरणांमध्ये जगत असतो. विचारांचे वातावरण, भावनांचे वातावरण, सोशल मीडियाचे वातावरण, घरातील ऊर्जा, मित्रांचे स्वभाव—ही सर्व ‘हवा’ आपल्या मनावर कार्य करते. मन चांगले हवे असेल तर ‘देशियेचिया हवावा’ उत्तम हवे. ज्यांच्याजवळ गेल्यावर मन थकते, अतिशय ताण वाढतो, दु:ख निर्माण होते—ते वातावरण पावसाळ्यातील शिळ्या वार्‍यांसारखे आहे. ज्यांच्याजवळ गेल्यावर मन फुलते, ऊर्जा वाढते, निर्मळ होते—ते वातावरण वसंत ऋतूतील सुगंधी वार्‍यांसारखे आहे. या वार्‍या निवडणे साधकाच्या हातात आहे.

इंद्रियांचे राज्य आणि शरणागती

इंद्रिये ‘राणिवा’ झाली म्हणजे ती राजासारखी सुव्यवस्थापूर्ण झाली. हे अंतर्मनातील साधन-शक्तीचे व्यवस्थापन आहे. हे अत्यंत उच्च आध्यात्मिक कौशल्य आहे. ज्याच्या इंद्रियांचा वापर योग्य आहे, त्याचे मन स्वच्छ असते. ज्याचे मन स्वच्छ आहे, त्याच्या अंतःकरणात प्रकाश असतो. ज्याच्या अंतरात प्रकाश आहे, त्याच्या जीवनात ज्ञानाचा मार्ग आपोआप दिसू लागतो. माऊलींच्या या ओवीत एक गूढ संदेश दडलेला आहे—ज्ञानाचा मार्ग हा इंद्रियरहित नसतो, इंद्रियसमत्वातून निर्माण होतो. शरीर, मन, इंद्रिये—ही सारी साधने योग्य प्रकारे कार्यात आणली तर ज्ञान सहज प्राप्त होते.

गुरु-कृपेचा व सत्संगाचा प्रभाव

‘देशियेचिया हवा’ हा अर्थ फक्त बाह्य वातावरणापुरता मर्यादित नाही. तो संतसंग, गुरूंच्या कृपा, सत्साहित्य, परमात्मभक्ती—या सर्व गोष्टींसाठीही लागू पडतो.
सत्संग म्हणजे दिव्य वार्‍यांचे झोत.
सद्गुरू म्हणजे वाऱ्यातील सुगंध.
सत्साहित्य म्हणजे मनाला शुद्ध करणारा शांत पाऊस.
अशा वातावरणात साधकाचा अंतरंग बदलतो. आणि बदललेल्या अंतरंगातून उगवतात संयमी इंद्रिये—‘राणिवा’ केलेली.
ज्याच्या आयुष्यात गुरू-स्मरण आणि सत्संग आहे त्याच्याइंद्रियांना नैसर्गिक मर्यादा येतात. त्या विषयांचं गुलाम नसतात—तर आध्यात्मिक प्रवासाच्या माता-पिता बनतात.

ज्ञानमार्गाचा सहज प्रवास

‘प्रमेयाचिया गांवा लेसा जाइजे’ म्हणजेच ज्ञानाचा मार्ग खडतर नसून, योग्य तयारी झाल्यावर तो अत्यंत सहज आहे. तयारी म्हणजे— मनाची शांतता, इंद्रियांची मर्यादा, सात्त्विक वातावरणाची निवड. या तीन गोष्टी झाल्या की साधक ‘स्व’ च्या दिशेने झेप घेतो.
ज्ञान हे एखाद्या टेकाडावरील गावासारखे नाही की चढाई करावी लागेल. ज्ञान हे आपल्या आतच आहे. परंतु इंद्रियांची गर्दी, विषयांचे धूर, विकारांची धुळ, आणि विचारांचा कोलाहल—यामुळे हे गाव नजरेस पडत नाही. हे सर्व शांत झाले की ते गाव अगदी जवळ दिसू लागते. साधकाला उमगते की ब्रह्म, आत्मा, तत्त्व—हे सर्व बाहेर नसून आतच आहे. आणि मन शुद्ध झाल्यावर ते सहज अनुभवास येते.

या छोट्या ओवीत ज्ञानेश्वर माऊली अत्यंत व्यापक सत्य सांगतात.
वातावरण बदलले की मन बदलते.
मन बदलले की इंद्रिये बदलतात.
इंद्रिये बदलली की साधकाचा संपूर्ण प्रवास बदलतो.

ज्ञानमार्गातील पहिला धडा हा इंद्रियांविरुद्ध युद्ध करण्याचा नाही; तर वातावरण, मन, इंद्रिये—या तिघांना सुयोग्य, सुशोभित, संतुलित बनवण्याचा आहे.

हे संतुलन प्राप्त झाले की—ज्ञानाचा गाव, आत्मतत्त्व, ब्रह्मस्वरूप—साक्षात समोर येते. तेव्हा प्रवास खडतर राहत नाही. तो ‘लेसा जाइजे’—अतिशय सहज, प्रसन्न, शांत, आत्मिक—असा होतो. हीच या ओवीची अलौकिक देणगी.

तैसें देशियेचिया हवावा । इंद्रियें करिती राणिवा ।
मग प्रमेयाचिया गांवा । लेसा जाइजे ।। २०९ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – त्याप्रमाणें मराठी भाषेच्या सौंदर्याने इंद्रियें राज्य करतील व मग सिद्धांताच्या गांवाला त्यास चांगल्या तयारीनें जाता येईल.

ज्ञानेश्वर माऊली सातव्या अध्यायात अतिशय सूक्ष्म असा विषय उलगडत आहेत. ‘ज्ञानाच्या प्रवासात इंद्रियांची भूमिका.’ ही ओवी जरी लहान असली तरी तिच्या मागे असलेला अर्थ अतिशय व्यापक आहे. येथे माऊली सांगतात की, जशी एखाद्या प्रदेशातील (देशीय) हवा त्या प्रदेशात राहणाऱ्यांच्या स्वभावावर प्रभाव टाकते, तशीच जेव्हा मन ज्ञानमय, सद्गुणमय, सात्त्विक वातावरणात रमतं, तेव्हा इंद्रियेही आपल्या मार्गावर स्थिर राहून राजासारखी ‘राणिवां’ कार्य करू लागतात. आणि मग साधकाला ‘प्रमेयाचा गाव’ म्हणजेच अंतिम तत्त्व, सत्य, परमज्ञान याच्या दिशेने जाणे सहज, सोपे, ‘लेसे’ होते.

या ओवीत वातावरण, इंद्रिये आणि ज्ञानाचा प्रवास हे तीन मोठे अध्यात्मिक तत्त्व एकाच ठिकाणी बांधलेले आहेत. आपण जगतो त्या वातावरणाचा आपल्या मनावर व इंद्रियांवर कसा प्रभाव पडतो, आणि त्या इंद्रिये योग्य मार्गावर टिकली तर ज्ञानाचा प्रवास कसा गतीमान होतो. हे माऊली अतिशय सुंदर उपमानाने स्पष्ट करतात.

वातावरणाचा प्रभाव

मनुष्य ज्या वातावरणात राहतो, त्या वातावरणाची ऊर्जा, हवामान, संस्कृती, व्यक्ती, विचार हे सर्व त्याच्या अंतःकरणावर सूक्ष्म परिणाम करतात. जसे पर्वतीय प्रदेशातील स्वच्छ हवा शरीराला हलके, प्रसन्न बनवते, तर वाळवंटातील उष्णतेने मन-शरीर थकून जाते. एखाद्या सागरकिनारी सूर्यास्त पाहिला की मन शांत होते. अगदी त्याचप्रमाणे सत्संग, सात्त्विक विचार, साधी जीवनशैली, शुद्ध अन्न, निर्मळ संभाषण या ‘देशियेचिया हवावा’ म्हणजेच ‘चांगल्या वातावरणाच्या वार्‍या’ आहेत. ज्यांच्या स्पर्शाने साधकाचे मन स्थिर होते.

मन स्थिर झाले की इंद्रियेही वश होऊ लागतात. कारण मन हे इंद्रियांचे मुख्य केंद्र आहे. मन अस्थिर झालं की इंद्रिये भटकतात. पण मन निर्मळ, शांत झालं की इंद्रियेही स्वभावत: संयमी होतात.

इंद्रिये राणिवा

माऊली म्हणतात “इंद्रिये राणिवा करतील”, म्हणजे इंद्रिये राज्य करतील. ही वाक्यरचना प्रथमदर्शनी विचित्र वाटते. कारण आपण साधारणतः ‘इंद्रियांवर राज्य करणे’ ही आदर्श अवस्था मानतो. पण येथे माऊली दुसरेच सूक्ष्म तत्त्व सांगतात.

इंद्रिये स्वभावत: बाह्य विषयांकडे धावणारी असतात. परंतु योग्य वातावरणात, सात्त्विक प्रेरणेत, सद्गुरूंच्या संगतीत असताना इंद्रिये आपापल्या कार्यात नीट रमतात. तेव्हा त्या राजासारख्या शिस्तीत, कर्तव्यदक्षतेने कार्य करतात. ‘राणिवा’ म्हणजे राजाप्रमाणे सुव्यवस्थेत. म्हणजेच इंद्रिये बंडखोरी न करता, मनाला ओढत न नेता, त्याच्या आज्ञेत राहून जगू लागतात. अशा वेळी साधकाला त्याची इंद्रिये बंधन वाटत नाहीत. उलट इंद्रिये ज्ञानमार्गाचे साधन बनतात.

डोळे सौंदर्य पाहतात पण आसक्ती निर्माण करत नाहीत. कान शब्द ऐकतात पण मोह निर्माण करत नाहीत. रसना चव घेते पण लोभ करत नाही. त्वचा स्पर्श अनुभवते पण व्यसन करीत नाही. नाक सुगंध घेतं पण विषयाकडे धावत नाही. इंद्रिये अशी ‘सम’ झाल्यावर गोंधळ, ताण, आकर्षण, विक्षेप—हे सर्व आपोआप कमी होतात. आणि साधकाची उर्जा आतल्या प्रवासाकडे वळते.

प्रमेयाचिया गांवा—ज्ञानाचा गांव

प्रमेय म्हणजे प्रमाणाने सिद्ध होणारे तत्त्व, सत्य, ब्रह्म, परमात्मतत्त्व. साधकाचा अंतिम ध्यास. या तत्त्वाकडे जाण्याचा प्रवास सोपा नाही. कारण हा बाहेरून आत जाण्याचा प्रवास आहे. विषयांमधून विषयरहित अवस्थेकडे, रूपातून अरूपाकडे, शब्दातून निःशब्दाकडे, मनातून निरमन अवस्थेकडे. हा प्रवास कठीण आहे कारण मन आणि इंद्रिये सतत बाहेरच्या दिशेने धावणारी आहेत. त्यामुळे आध्यात्मिक वाटचाल अनेकदा खडतर वाटते. पण माऊली म्हणतात की, वातावरण शुद्ध झाले, मन सात्त्विक झाले, इंद्रिये नियंत्रित झाली—की हा प्रवास सहज होतो. ‘लेसा जाइजे’ म्हणजे अगदी सुटसुटीत, निघता फिरता गावाला जावे तसे.

जसे एखादा प्रवासी गावाकडे जात असताना रस्ता चांगला असेल, हवा प्रसन्न असेल, पायात ताकद असेल—तर प्रवास सुखकर वाटतो. तेव्हा लक्ष्य दूर असूनही मनाला थकवा जाणवत नाही. त्याचा वेग वाढतो. तशीच स्थिती सत्त्वप्रधान मनात होते. जेव्हा मनाच्या प्रदेशात सात्त्विकतेची ‘हवा’ वाहते, तेव्हा इंद्रियेही व्यवस्थित ‘राजकीय’ पद्धतीने चालतात. आतून शांती, स्थिरता, प्रसन्नता निर्माण होते. आणि साधक सहजपणे ‘प्रमेयाच्या गावाला’ पोहोचतो—म्हणजेच तत्त्वज्ञान, ब्रह्मज्ञान, आत्मस्वरूप याच्या जाणिवेकडे.

साधकाच्या जीवनातील उपयोग

या ओवीचा संदेश फक्त तात्त्विक नाही. तो अत्यंत व्यवहारिक आहे. आजच्या जीवनात मनुष्यास सर्वाधिक त्रास देणारी गोष्ट म्हणजे मनाची अस्थिरता व इंद्रियांची प्रचंड भूक. मोबाईलची व्यसनं, सोशल मीडियाची आकर्षणं, बाह्यभोगांची चव, इंद्रियांना खेचणारे हजारो विषय—या सर्वामुळे मनाचे केंद्रित होणे कठीण झाले आहे. परंतु माऊलींचा उपाय आजही तितकाच प्रभावी आहे.

१) वातावरण बदला—जीवनात शांतता, सौंदर्य, सद्विचार आणा.
२) मन शुद्ध करा—सात्त्विक वाचन, ध्यान, जप, मौन.
३) इंद्रिये स्थिर करा—नियम, मध्यमता, सजगता.
ह्या तीन पायऱ्या पाळल्या तर साधकाचे जीवन सुव्यवस्थित होते आणि त्याचा आध्यात्मिक प्रवास गती घेतो.

वातावरणाची निवड—सात्त्विक वार्‍यांची निवड

आपण प्रत्येकजण रोज अदृश्य वातावरणांमध्ये जगत असतो. विचारांचे वातावरण, भावनांचे वातावरण, सोशल मीडियाचे वातावरण, घरातील ऊर्जा, मित्रांचे स्वभाव—ही सर्व ‘हवा’ आपल्या मनावर कार्य करते. मन चांगले हवे असेल तर ‘देशियेचिया हवावा’ उत्तम हवे. ज्यांच्याजवळ गेल्यावर मन थकते, अतिशय ताण वाढतो, दु:ख निर्माण होते—ते वातावरण पावसाळ्यातील शिळ्या वार्‍यांसारखे आहे. ज्यांच्याजवळ गेल्यावर मन फुलते, ऊर्जा वाढते, निर्मळ होते—ते वातावरण वसंत ऋतूतील सुगंधी वार्‍यांसारखे आहे. या वार्‍या निवडणे साधकाच्या हातात आहे.

इंद्रियांचे राज्य आणि शरणागती

इंद्रिये ‘राणिवा’ झाली म्हणजे ती राजासारखी सुव्यवस्थापूर्ण झाली. हे अंतर्मनातील साधन-शक्तीचे व्यवस्थापन आहे. हे अत्यंत उच्च आध्यात्मिक कौशल्य आहे. ज्याच्या इंद्रियांचा वापर योग्य आहे, त्याचे मन स्वच्छ असते. ज्याचे मन स्वच्छ आहे, त्याच्या अंतःकरणात प्रकाश असतो. ज्याच्या अंतरात प्रकाश आहे, त्याच्या जीवनात ज्ञानाचा मार्ग आपोआप दिसू लागतो. माऊलींच्या या ओवीत एक गूढ संदेश दडलेला आहे—ज्ञानाचा मार्ग हा इंद्रियरहित नसतो, इंद्रियसमत्वातून निर्माण होतो. शरीर, मन, इंद्रिये—ही सारी साधने योग्य प्रकारे कार्यात आणली तर ज्ञान सहज प्राप्त होते.

गुरु-कृपेचा व सत्संगाचा प्रभाव

‘देशियेचिया हवा’ हा अर्थ फक्त बाह्य वातावरणापुरता मर्यादित नाही. तो संतसंग, गुरूंच्या कृपा, सत्साहित्य, परमात्मभक्ती—या सर्व गोष्टींसाठीही लागू पडतो.
सत्संग म्हणजे दिव्य वार्‍यांचे झोत.
सद्गुरू म्हणजे वाऱ्यातील सुगंध.
सत्साहित्य म्हणजे मनाला शुद्ध करणारा शांत पाऊस.
अशा वातावरणात साधकाचा अंतरंग बदलतो. आणि बदललेल्या अंतरंगातून उगवतात संयमी इंद्रिये—‘राणिवा’ केलेली.
ज्याच्या आयुष्यात गुरू-स्मरण आणि सत्संग आहे त्याच्याइंद्रियांना नैसर्गिक मर्यादा येतात. त्या विषयांचं गुलाम नसतात—तर आध्यात्मिक प्रवासाच्या माता-पिता बनतात.

ज्ञानमार्गाचा सहज प्रवास

‘प्रमेयाचिया गांवा लेसा जाइजे’ म्हणजेच ज्ञानाचा मार्ग खडतर नसून, योग्य तयारी झाल्यावर तो अत्यंत सहज आहे. तयारी म्हणजे— मनाची शांतता, इंद्रियांची मर्यादा, सात्त्विक वातावरणाची निवड. या तीन गोष्टी झाल्या की साधक ‘स्व’ च्या दिशेने झेप घेतो.
ज्ञान हे एखाद्या टेकाडावरील गावासारखे नाही की चढाई करावी लागेल. ज्ञान हे आपल्या आतच आहे. परंतु इंद्रियांची गर्दी, विषयांचे धूर, विकारांची धुळ, आणि विचारांचा कोलाहल—यामुळे हे गाव नजरेस पडत नाही. हे सर्व शांत झाले की ते गाव अगदी जवळ दिसू लागते. साधकाला उमगते की ब्रह्म, आत्मा, तत्त्व—हे सर्व बाहेर नसून आतच आहे. आणि मन शुद्ध झाल्यावर ते सहज अनुभवास येते.

या छोट्या ओवीत ज्ञानेश्वर माऊली अत्यंत व्यापक सत्य सांगतात.
वातावरण बदलले की मन बदलते.
मन बदलले की इंद्रिये बदलतात.
इंद्रिये बदलली की साधकाचा संपूर्ण प्रवास बदलतो.

ज्ञानमार्गातील पहिला धडा हा इंद्रियांविरुद्ध युद्ध करण्याचा नाही; तर वातावरण, मन, इंद्रिये—या तिघांना सुयोग्य, सुशोभित, संतुलित बनवण्याचा आहे.

हे संतुलन प्राप्त झाले की—ज्ञानाचा गाव, आत्मतत्त्व, ब्रह्मस्वरूप—साक्षात समोर येते. तेव्हा प्रवास खडतर राहत नाही. तो ‘लेसा जाइजे’—अतिशय सहज, प्रसन्न, शांत, आत्मिक—असा होतो. हीच या ओवीची अलौकिक देणगी.