ध्यान म्हणजे चित्तशुद्धीची कला अन् आत्मप्राप्तीचा अद्वितीय मार्ग

इडा पिंगळा एकवटती । गांठी तिन्ही सुटती ।
साही पदर फुटती । चक्रांचे हे ।। २४४ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – इडा व पिंगळा ह्या दोन्ही नाड्या एक होतात आणि तिन्ही गांठी सुटून चक्रांचेही पदर फुटतात.

या ओवीत संत ज्ञानेश्वर महाराज ध्यानसाधनेत अंतिम अवस्थेचा एक अद्वितीय अनुभव अत्यंत संक्षेप व प्रतीकात्मक भाषेत मांडतात. ‘इडा’ व ‘पिंगळा’ या दोन प्रमुख नाड्या एकत्र येणे, ‘गांठी तिन्ही’ म्हणजेच ब्रह्मगाठी सुटणे, आणि ‘साही पदर फुटती’ म्हणजेच सहस्त्रार चक्र उघडणे — ही योगातील समाधीची परमावस्था आहे. ही ओवी म्हणजे ध्यानाची फलप्राप्ती, कुंडलिनी जागृती आणि आत्मसाक्षात्काराच्या स्थितीचे सार आहे.

इडा-पिंगळा एकवटणे — दोलायमानतेतून एकत्वाकडे
‘इडा’ ही चंद्रनाडी आहे — शीतल, स्त्रैण, अंतर्मुख करणारी; ‘पिंगळा’ ही सूर्यनाडी — उष्ण, पुरूषार्थी, बाह्यदृष्टी ठेवणारी. या दोन्ही नाड्या शरीरातील प्राणशक्तीचे वाहक आहेत, ज्यांच्या माध्यमातून मनाची स्थिती नियंत्रित होते. सामान्य माणसाचे जीवन या दोलायमान चक्रात चालते — कधी बौद्धिक, कधी भावनिक; कधी क्रियाशील, तर कधी सुस्त.

परंतु ध्यानाच्या साधनेतून, जेंव्हा साधक प्राणवायूंचे संतुलन साधतो, तेंव्हा इडा व पिंगळा नाड्यांचे स्वतंत्रपणे होणारे कार्य थांबते. त्या दोघींचा झोत ‘सुषुम्ना’ या मध्यनाडीत प्रवेश करतो. हेच आहे — “इडा पिंगळा एकवटती” — म्हणजे द्वैतातून अद्वैतात प्रवेश. चंद्र-सूर्य, स्त्री-पुरुष, भावना-विचार, अंतर्मुखता-बाह्यदृष्टी — हे सारे भेद नाहीसे होतात. मन ‘तटस्थ’ होते.

गांठी तिन्ही सुटती — आत्मज्ञानाच्या अडथळ्यांचे उच्चाटन
योगशास्त्रात ‘गांठी’ म्हणजे आत्मप्राप्तीला अडथळा ठरणाऱ्या ठिकाणांचा उल्लेख आहे. तीन मुख्य गांठी आहेत:

ब्रह्मगांठ (मूलाधार क्षेत्र) – शारीरिक स्तरावर असणारी आसक्ती, स्थूल जडतेचा मोह.
विष्णुगांठ (हृदय क्षेत्र) – भावना, संबंध, सुख-दु:ख यांत गुंतण्याची प्रवृत्ती.
रुद्रगांठ (आज्ञा चक्र) – अहंकार, मीपणा, बौद्धिक अभिमान.

जेव्हा ध्यानाच्या अभ्यासातून साधकाच्या चेतनेत उन्नती होते, तेव्हा ही गांठी उकलतात. इथे ‘गांठ सुटणे’ म्हणजे केवळ एखादी बंधन सुटणे नव्हे, तर त्या अज्ञानाच्या मूळ धाग्याचा नाश होणे आहे.

ज्ञानदेव इथे सांगतात की, दोन्ही नाड्या एकवटल्यावर, ही सर्व गांठी आपोआप सुटतात — म्हणजे सर्व स्तरांवरील बंधनांचा क्षय होतो. शारीरिक, मानसिक आणि बौद्धिक पातळीवरील अडथळ्यांची समाप्ती होते. आत्मा मुक्त होतो.

साही पदर फुटती — सहस्त्रार चक्राचे उगमदर्शन

‘साही पदर’ हे सहस्त्रारचक्राचे प्रतीक आहे — डोक्याच्या टोकाशी असलेले सहस्त्रदल कमळ, जिथे कुंडलिनीचे अंतिम विसर्जन होते. ‘फुटणे’ म्हणजे त्या चक्रातील दिव्य शक्तीचा उगम — एक अद्वैत प्रकाशप्रवाह, एकत्वाची अनुभूती.

हे चक्र उघडल्यावर साधक ‘समाधी’ अवस्थेत प्रवेश करतो. इथे व्यक्ती व ब्रह्म यांचे अंतर नाहीसे होते. ‘मी’पणाचा अभाव होतो. सर्व विचार, भावना, इच्छा थांबतात. अनुभव केवळ एकच उरतो — ‘सत्त्वमात्र’ असण्याचा.

ज्ञानेश्वर महाराज ‘फुटती’ हा शब्द वापरून ती एक उत्कट गती सूचित करतात. ध्यानाच्या अंतिम टप्प्यातील ती अनुभूती केवळ शांत नाही, ती अभूतपूर्व, विलक्षण, स्फोटक आहे — जणू काही जड साचे फुटून आत्मप्रकाश उफाळून येतो.

प्रतिकात्मक अर्थ

या ओवीतील प्रत्येक घटक काही सूक्ष्म अर्थ सांगतो:

प्रतीक अर्थ
इडा-पिंगळा द्वैतात्मक चैतन्यशक्ती
एकवटती सुषुम्नामार्गातील प्रवेश
तिन्ही गांठी शारीरिक, भावनिक व बौद्धिक बंध
सुटती अज्ञानाचा क्षय व आत्मज्ञान
साही पदर सहस्त्रार चक्र, परब्रह्मस्वरूप
फुटती समाधीची झेप, एकत्वदशा

ध्यानयोगाचा परिपाक

ध्यानाच्या सातत्यपूर्ण अभ्यासातून, साधक इडा-पिंगळा यांच्या गोंधळात राहात नाही. त्याच्या प्राणशक्तीचे केंद्र सुषुम्नामध्ये स्थिर होते. यामुळे शरीराचे, मनाचे, आणि अहंकाराचे बंध शिथिल होतात. शरीर, इंद्रियांच्या लोभातून मुक्त होते. मन, भावनांच्या गुंत्यातून निवृत्त होते. बुद्धी, द्वैताच्या विवेचनातून थांबते. अशा स्थितीत ‘स्व’मात्र उरतो. सहस्त्रार चक्र उघडते, व साधक परब्रह्माशी एकरूप होतो. हा ध्यानयोगाचा परिपाक आहे.

संत साहित्याशी तुलना

संत ज्ञानेश्वरांनी हीच अवस्था इतर ठिकाणीही वर्णन केली आहे:
“ऐसिया एकभावे । झालेपणि वाचे ।
नाही नुरे उरे । शब्दरूप ।।” (अ. १८)
हे म्हणजे शब्द पार जातात. ‘मी’पणा, जाणिवा, अनुभूती यांचाही अतिक्रम होतो.

संत नामदेवही म्हणतात:

“मनु थांबलेले पायी । तेथे आत्मा हरपला थुईं ।”
हे थांबलेले मन म्हणजे इडा-पिंगळा शांत होणे; आत्मा हरपणे म्हणजे साही पदर फोडून ब्रह्माशी लय होणे.

कुंडलिनी योगाचा संबंध

कुंडलिनी योगाच्या पद्धतीत याचे विश्लेषण अधिक तपशिलाने केले आहे:
साधक प्राणायाम, मुद्रा, ध्यानाद्वारे प्राणशक्ती सुषुम्नामध्ये नेतो.
कुंडलिनी शक्ती मूलाधारातून जागृत होते. ती सर्व चक्रे भेदून सहस्त्रारात प्रवेश करते.
प्रत्येक चक्रात अडथळे असतात — गांठी; त्या सुटल्यावर शक्ती पुढे जाते.
अखेर सहस्त्रार चक्र उघडते — परमसाक्षात्कार होतो.
ज्ञानेश्वरांची ही ओवी कुंडलिनी योगाच्या या संपूर्ण प्रवासाचे एक समग्र व संक्षिप्त सार आहे.

आत्मिक दृष्टिकोन

“इडा पिंगळा एकवटती” — मनाचे द्वंद्व संपणे.
“गांठी तिन्ही सुटती” — देह, मन व अहंकार यांचे अज्ञान-बंधन दूर होणे.
“साही पदर फुटती” — ब्रह्मानुभव होणे, जेथे ‘मी’पण नाही, केवळ ‘तो’च आहे.

हे आहे ‘समाधी’ — जी केवळ एक स्थिती नाही, तर साधकाच्या पूर्णत्वाचे लक्षण आहे. हे अंतिम बिंदू नव्हे, तर नवे प्रारंभबिंदू — जेथून अनंत ब्रह्मज्ञानाचे द्वार खुले होते.

निष्कर्ष

ज्ञानेश्वरीतील ही ओवी केवळ योगशास्त्रीय दृष्टिकोन देत नाही, ती एक आंतरिक अनुभूतीचा प्रकाशस्तंभ आहे. ध्यानात मन स्थिर झाले, इडा-पिंगळा एकवटल्या, गांठी सुटल्या, सहस्त्रार खुलले — म्हणजे मनुष्याचा आत्मा पुन्हा त्या ‘परिपूर्णतेत’ विलीन झाला.
ही ओवी हे सांगते की ध्यानसाधना म्हणजे केवळ बसून डोळे मिटणे नव्हे, ती आहे मनाचे समर्पण, प्राणशक्तीचे रूपांतर, आणि आत्म्याचे ब्रह्माशी एकरूप होणे.
संत ज्ञानेश्वरांच्या शब्दांतून जेव्हा आपण या अर्थांमध्ये डोकावतो, तेव्हा जाणवते — ध्यान म्हणजे चित्तशुद्धीची कला, आणि आत्मप्राप्तीचा अद्वितीय मार्ग.