भुंगे: शेतीचे अदृश्य शिल्पकार, संवर्धनाची तातडीची गरज

कोल्हापूर येथील न्यु शाहुपुरीतील सुभाष पुरोहित यांच्या UNO-FAO आयोजित जागतिक स्पर्धेत निवड झालेल्या छायाचित्रात दिसणारा अंगभर परागकण घेऊन आकाशात झेपावणारा भुंगा हा नुसता सौंदर्याचा विषय नाही. तो पृथ्वीच्या अन्नसाखळीचा आणि कृषीव्यवस्थेचा आधार आहे. 103 देशांच्या 550 छायाचित्रांतून एकमेव निवड मिळणे केवळ कलात्मक विजय नाही; तर भुंग्यांचे महत्व जगासमोर पुन्हा अधोरेखित करणारी एक सांस्कृतिक आणि वैज्ञानिक दस्तऐवजही आहे.

भुंगा—हा शब्द उच्चारला की मनात सर्वप्रथम येते ते त्याचे नाजूक, मऊ, लोकर सदृश शरीर, वेगाने हालणारी पंखे आणि एका फुलावरून दुसऱ्या फुलावर फिरणारी त्याची गुदगुल्या करणारी उपस्थिती. अनेकांसाठी तो फक्त एक कीटक; काहींसाठी तो फुलांमध्ये गुंग होणारा निसर्गदूत, तर शेतकऱ्यांसाठी तो आहे जगण्याचा आधारस्तंभ. कोल्हापूर येथील न्यु शाहुपुरीतील सुभाष पुरोहित यांच्या UNO-FAO आयोजित जागतिक स्पर्धेत निवड झालेल्या छायाचित्रात दिसणारा अंगभर परागकण घेऊन आकाशात झेपावणारा भुंगा हा नुसता सौंदर्याचा विषय नाही. तो पृथ्वीच्या अन्नसाखळीचा आणि कृषीव्यवस्थेचा आधार आहे. 103 देशांच्या 550 छायाचित्रांतून एकमेव निवड मिळणे केवळ कलात्मक विजय नाही; तर भुंग्यांचे महत्व जगासमोर पुन्हा अधोरेखित करणारी एक सांस्कृतिक आणि वैज्ञानिक दस्तऐवजही आहे.

फुलांमध्ये बुडल्यानंतर संपूर्ण देहावर चिकटलेले पिवळे परागकण घेऊन उडणारा भुंगा पाहताना एक गोष्ट स्पष्ट जाणवते—निसर्गाने एक अलौकिक रसायनशास्त्र, एक अदृश्य समन्वय आपल्यामध्ये पेरलेला आहे. परागकणांचे वहन, बीजनिर्मिती, पिकांची वाढ आणि त्यातून निर्माण होणारे अन्न — या सर्व प्रक्रिया एका छोट्याशा भुंग्याच्या पंखांमध्ये बांधलेल्या आहेत. विज्ञान सांगते की पृथ्वीवरील सुमारे 75% परागीभवन हे कीटकांकडून घडते आणि या कीटकांमध्ये भुंगे ही सर्वात परिणामकारक जात. त्यांचे शरीर जड असूनही पंखांची हालचाल विलक्षण वेगवान; अलगद गुरगुरणाऱ्या आवाजात ते फुलांना स्पर्श करतात आणि परागकणांची अदलाबदल अगदी नैसर्गिक, सहज पद्धतीने करतात. अशा लाखो छोट्यामोठ्या सफरींच्या पाठीमागे उभी आहे आपली अन्नव्यवस्था—धान्य, कडधान्ये, फळे, तेलबिया, औषधी पिके, मसाले, अगदी जंगली फळझाडांचे उत्पादनसुद्धा.

भारताच्या शेतीत भुंग्यांचे योगदान मोजता येण्यासारखे नाही. पिकांच्या परागीकरणात ते काम करतात तो काही आकडेवारीचा विषय नाही—ते म्हणजे माती, हवा, सूर्यप्रकाश यांच्याइतकेच अपरिहार्य असलेले एक सजीव तत्त्व. भुंगा ही मधमाशीप्रमाणे केवळ मध गोळा करणारी जीवसृष्टी नाही; तर विविध आकारांच्या, खोल किंवा उथळ पाकळ्यांच्या फुलांमध्ये सहज जाऊ शकणारी, जमिनीलगत वाढणाऱ्या पिकांपासून उंच फळझाडांपर्यंत सहज पोहोचणारी, तापमानातील हलक्याफुलक्या बदलांना सहकार्याने सामोरे जाणारी, जिद्दी आणि अत्यंत कार्यक्षम अशी प्रजाती आहे. म्हणूनच भुंग्यांना ‘सुपर पोलिनेटर्स’ म्हटले जाते. त्यांच्या देहावरील सूक्ष्म लोकर परागकणांना सहज चिकटते आणि फुलानंतर फुलावर जाताना ते अनावधानाने परागीकरणाचा चमत्कार घडवतात.

भुंग्यांच्या या नैसर्गिक कार्याची अनुभूती पुरोहित यांच्या छायाचित्रात सुंदरपणे दिसते — जणू एका क्षणात पकडलेला निसर्गाचा अदृश्य करार. भुंगा आपला जीवितकाळ जगतो; पण त्याच्या प्रत्येक उडीत, प्रत्येक कंपात, प्रत्येक फुलभेटीत पृथ्वीच्या उत्पादनक्षमतेची बीजे पेरली जातात. निसर्गातील हे शांत, निरलस काम जेव्हा कॅमेऱ्यात बंदिस्त होते तेव्हा त्याचा दर्जा फक्त कलाकृतीचा राहत नाही; ते पर्यावरण-जागृतीचे, कृषी-भानाचे आणि जैवविविधतेचे सशक्त विधान बनते.

पण या चित्रामागे एक कडवे सत्यही दडलेले आहे — जगभर भुंग्यांची संख्या झपाट्याने कमी होत आहे. हवामानातील अस्थिरता, कीटकनाशकांचा अतिरेक, एकसाची शेती, वन्यभूभागांचा नाश आणि फुलझाडांच्या विविधतेतली प्रचंड घट — या सर्वांनी भुंगे आणि अन्य परागीभवन करणारे कीटक गंभीर धोक्यात आले आहेत. शेतकरी समुदायाला कदाचित याची थेट जाणीव होत नाही; परंतु उत्पादनातील घट, फळधारणेतली अनियमितता आणि पिकांची अस्थिर वाढ यामागे भुंग्यांची अनुपस्थिती हे एक मोठे कारण आहे. वैज्ञानिक सांगतात की भुंगे नसणाऱ्या प्रदेशांत पीकउत्पादन ३०-४० टक्क्यांनी कमी होते; काही पिके तर पूर्णपणे अवलंबून असतात. अशा पिकांना कृत्रिम परागीकरण करणे याचा खर्च अकल्पनीय आहे आणि त्या तुलनेत भुंगा हा निसर्गाचा मोफत, अथक आणि अत्यंत कुशल कामगार आहे.

भुंगा जिथे असतो, तिथे निसर्गाची चक्रे निरोगी राहतात. ते केवळ पिकांचे परागीकरण करत नाहीत; वाळवंटीकरण रोखण्यासाठी झुडुपांचे, गवतांचे प्रसार करतात; पर्वतीय प्रदेशांतील फुलझाडांची पुनरुत्पत्ती घडवतात; अगदी जंगली फळझाडांचे अस्तित्वही त्यांच्या जोरावर टिकून असते. भुंग्यांचे घरटे पोकळ जागांमध्ये, बिळांमध्ये किंवा गवतांच्या ढिगाऱ्यात असते—ते फारसे भव्य नसले तरी आसपासच्या जैवसाखळीला उभे ठेवण्याची ताकद त्यात असते. निसर्गाने एका छोट्याशा जीवावर किती मोठी जबाबदारी दिली आहे, हे पाहताना कधी कधी आश्चर्य वाटते आणि कधी कधी लाजही वाटते—कारण आपणच त्यांच्या अधिवासावर घाला घालतोय.

शेतीमध्ये भुंग्यांचे महत्व सांगताना आपल्याला लक्षात ठेवावे लागेल की त्यांच्या वर्तणुकीत एक अद्भुत शिस्त आणि सराव असतो. एक भुंगा एका दिवसात शेकडो फुले भेटतो. प्रत्येक फुलाचा कंप, त्याच्या शरीरावरून निर्माण होणारा सूक्ष्म कंपन—‘बझ पोलिनेशन’—मुळे परागकणांची मुक्तता अधिक प्रमाणात होते. टोमॅटो, रिंगण, मिरची, सूर्यफूल, स्ट्रॉबेरी आणि औषधी वनस्पतींमध्ये ज्या प्रमाणात फळधारणा दिसते, त्यात भुंग्यांचे योगदान निर्णायक असते. म्हणून अनेक देशांमध्ये ‘बंबल बी फार्मिंग’ हा स्वतंत्र उद्योग म्हणून उदयास आला आहे. फुलझाडे आणि भुंगे यांच्यात निसर्गाने जुळवलेले हे परस्परावलंबी नाते आपल्या कृषीव्यवस्थेला स्थिर ठेवणारे आहे.

मात्र आधुनिक शेतीतील एकसाची पद्धत—एका मोठ्या क्षेत्रात एकच पीक, सतत रासायनिक फवारण्या, जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थांचा घट, पाण्याचे अनियमित व्यवस्थापन—यांनी भुंग्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाशी तडजोड केली आहे. फुलांची विविधता कमी झाली की भुंग्यांना अन्न मिळत नाही. जमीन कोरडी किंवा विषारी झाली की त्यांची घरटी उद्ध्वस्त होतात. पिकांवर वापरले जाणारे निओनिकोटिनॉइड वर्गातील कीटकनाशके तर भुंग्यांसाठी थेट मृत्यूचे कारण आहेत. हवामान बदलामुळे तापमानवाढ आणि अनियमित पावसामुळे त्यांच्या प्रजनन चक्रांमध्ये व्यत्यय येतो. हे सर्व बदलाव त्यांच्या संख्येला गालबोट लावत आहेत आणि त्याचा थेट परिणाम आपल्या अन्नउत्पादनावर होत आहे.

यामुळे भुंग्यांचे संवर्धन हा फक्त पर्यावरणाचा मुद्दा राहिलेला नाही; तो अन्नसुरक्षेचा प्राथमिक विषय बनला आहे. शेतीत त्यांचे महत्त्व ओळखून त्यांचे संरक्षण करणे आजची सर्वात मोठी गरज आहे. त्यासाठी आपल्याला जैवविविधतेचा आदर करावा लागेल. कृषीक्षेत्रात फुलझाडांच्या सीमारेषा, पिकांच्या मधल्या पट्ट्यांमध्ये मधमाशी-भुंग्यांसाठी आवडत्या वनस्पती, सेंद्रिय खतांचा वापर, रसायनांचा संयमित आणि वैज्ञानिक वापर, काही क्षेत्रे पूर्णपणे ‘कीटकनाशकमुक्त विभाग’ म्हणून राखून ठेवणे—या सोप्या पण परिणामकारक उपायांनी त्यांच्या अधिवासाचे संरक्षण करता येते.

शहरी भागातसुद्धा पार्क, शाळा-कॉलेज कॅंपसेस आणि घरांच्या बागांमध्ये विविध फुलझाडे लावली तर भुंग्यांसाठी ते मोठे आश्रयस्थान होते. भुंग्यांसाठी छोटे लाकडी पेटीसारखे ‘बी हॉटेल्स’ ठेवणे, गवतांच्या ढिगाऱ्यांना नैसर्गिक अवस्थेत ठेवणे, फुले देणाऱ्या स्थानिक प्रजाती जपणे—हे सर्व त्या छोट्या जीवांना टिकून राहण्यासाठी मोठे साहाय्य ठरते. हे सगळे करताना आपण फक्त एक कीटक वाचवत नाही; आपण एक परिसंस्था जपतो, अन्नसाखळी मजबूत करतो, भावी पिढ्यांसाठी जैवसंपदा सुरक्षित करतो.

सुभाष पुरोहित यांच्या छायाचित्राने दाखवलेली सुंदर झेप ही केवळ एका भुंग्याची उड्डाणकथा नसून आपल्या कृषीसंस्कृतीला दिलेला एक संदेश आहे—“हा जीव जपला तरच पृथ्वीचे भविष्य सुरक्षित.” निसर्गातील प्रत्येक सजीवाची जबाबदारी त्याच्या देहात स्वाभाविकपणे गुंफलेली असते. भुंगा अल्पायुषी असतो; पण त्याच्या एका दिवसाच्या परिश्रमातून लाखो बिया आणि त्यातून हजारो पिढ्यांचे अन्न निर्माण होते. त्या दृष्टिने तो पृथ्वीवरील सर्वात महत्त्वाचा परिश्रमी जीव आहे.

आज जगभर भुंग्यांचे संवर्धन करण्यासाठी विविध चळवळी सुरू झाल्या आहेत. संशोधन संस्थांनी त्यांच्या प्रजातींची नोंद, वितरण आणि संवर्धन तंत्रज्ञान विकसित करण्याचे प्रयत्न चालवले आहेत. परंतु या सर्वांपेक्षा महत्त्वाचा घटक म्हणजे लोकजागृती. छायाचित्र, लेखन, माहितीपट, शेतकऱ्यांशी संवाद, ग्रामीण भागात कार्यशाळा, शालेय विद्यार्थ्यांसाठी शैक्षणिक उपक्रम—या सर्वांद्वारे भुंग्यांविषयीचे ज्ञान व्यापक करणं अत्यावश्यक आहे. भुंगा हा धोकादायक नाही; उलट तो मानवजातीचा एक शांत, उपकार करणारा मित्र आहे. त्याचे संरक्षण म्हणजे शेतीचा आणि पर्यावरणाचा समतोल राखण्याची गुंतवणूक.

शेतकऱ्यांनी जर त्यांच्या शेतात भुंगे दिसले तर ते त्या शेताच्या सुपीकतेचे, जैवविविधतेचे आणि परागीभवनाच्या चैतन्याचे द्योतक आहे. जगातील अनेक प्रगत शेती तंत्रज्ञान असलेले देश आता ‘पोलिनेटर-फ्रेंडली फार्मिंग’कडे वळत आहेत. आपल्या भारतातही ही चळवळ स्थानिक पातळीवर वाढत आहे. काही ठिकाणी कृषी महाविद्यालयांच्या पुढाकारातून भुंगा प्रजातींचे संवर्धन केंद्रे स्थापन होऊ लागली आहेत. ग्रामीण भागात तर भुंग्यांची लोककथा, लोकमान्यता आणि सांस्कृतिक स्थानीकता आजही दिसते—जो प्रदेश आपल्या लोकमानसात भुंग्यासारख्या लहान जीवाबद्दलही आदर बाळगतो, त्या प्रदेशाची शेती कायम भरभराटीला येते, असे ज्येष्ठ शेतकरी सांगतात.

छायाचित्रकाराचे काम म्हणजे क्षण पकडणे. पण त्या क्षणातून निर्माण होणारी संवेदना, विचार आणि पुढील कृती ही समाजाची सामूहिक जबाबदारी आहे. सुभाष पुरोहित यांच्या पुरस्कारप्राप्त छायाचित्राने जे दाखवले आहे ते म्हणजे निसर्गाच्या खेळातला एक चमत्कार — परंतु त्या चमत्काराचे अस्तित्व टिकवण्यासाठी आपण प्रत्येकाने जागरूक होण्याची वेळ आली आहे. भुंगा हा फक्त एक कीटक नाही; तो पृथ्वीवरील जीवनसाखळीतील एक महत्त्वाचा दुवा आहे. त्याच्या पंखांत फक्त परागकण नाहीत—तर अन्नसुरक्षेचे स्वप्न, जैवविविधतेचे संतुलन आणि निसर्गाच्या चक्राला चालना देणारी अदृश्य शक्ती सामावलेली आहे.

भुंग्यांचे संवर्धन म्हणजे केवळ संरक्षण प्रकल्प नव्हे; तो निसर्गाशी असलेला करार पुन्हा अधोरेखित करण्याचा प्रयत्न आहे. आपण निसर्गाला त्रास देणाऱ्या प्रत्येक कृतीतून दूर झालो की भुंग्यासारखे जीव पुन्हा फुलांवर येतील, पुन्हा गंधमय होईल हवा, पुन्हा भरभरून येतील पिके आणि पुन्हा समृद्ध होईल जीवन. या लहानशा पंखात दडलेली शक्ती आपल्याला दिसत नाही; पण पुरोहित यांच्या कॅमेऱ्याने ती झळाळती केली आहे—मानवाला समजण्यासाठी, जपण्यासाठी आणि भावी पिढ्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी.

शेवटी एवढेच —
जिथे भुंगा आहे, तिथे शेती जगते.
जिथे भुंग्याचे पंख वाऱ्याशी बोलतात, तिथे निसर्गाची गाणी फुलतात.
भुंगा वाचवणे म्हणजे पृथ्वीचे भविष्य वाचवणे.