सुषुम्ना ही कुण्डलिनीच्या जागृतीचा मार्ग

ऐसी दोनी भूतें खाये । ते वेळीं संपूर्ण धाये ।
मग सौम्य होऊनि राहे । सुषुम्नेपाशीं ।। २४० ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – याप्रमाणें पृथ्वी व जल ही दोन्हीं भूतें खाल्ल्यावर तिची संपूर्ण तृप्ति होतें, आणि मग तो शांत होऊन सुषुम्नेजवळ राहाते.

ज्ञानदेव माउलींनी ‘ध्यानयोग’ या सहाव्या अध्यायात योगी साधकाच्या अंतःप्रवृत्तीचा, शरीरातील नाड्यांचा आणि साधनेतील सूक्ष्मगतींचा सूक्ष्म विश्लेषणात्मक दृष्टिकोन मांडला आहे. या अध्यायात त्यांनी साधकाच्या शरीरातील पंचमहाभूतांच्या आधीन असलेल्या प्रवृत्तींवर कशाप्रकारे विजय मिळवायचा, आणि अंतःकरणात स्थित असलेल्या सुषुम्ना मार्गापर्यंत मन व प्राणशक्ती कशी आणायची, याचं अद्वितीय विवेचन केलं आहे.

‘पृथ्वी’ व ‘जल’ या दोन्ही ‘भूतां’चे अन्नरूपाने सेवन झाल्यानंतर निर्माण होणाऱ्या तृप्ततेचा एक आध्यात्मिक अर्थ आहे. ही ओवी केवळ शरीराच्या अन्नग्रहनाशी संबंधित नसून, ती योगमार्गातील प्राणवहिन्यांच्या स्थितीचे व ध्यानस्थितीतील मनःप्रवृत्तीचे गूढ सांगते.

शब्दार्थ :

दोनी भूतें खाये – पृथ्वी व जल या दोन भूतांची ग्रहणशक्ती पूर्ण झालेली असते (इथे ‘खाणं’ हे प्रतीकात्मक आहे).
ते वेळीं संपूर्ण धाये – त्या वेळी संपूर्ण तृप्ति होते.
मग सौम्य होऊनि राहे – मग हे तत्त्व शांत, सौम्य, स्थिर राहतं.
सुषुम्नेपाशीं – सुषुम्ना नाडीच्या जवळ स्थिर होतं.

भौतिक अर्थ आणि प्रतिकात्मक दृष्टी :

ज्ञानेश्वर माउलींनी योगमार्गातील प्रवृत्तींना अनेकदा प्रतीकांच्या माध्यमातून सांगितले आहे. ‘पृथ्वी’ आणि ‘जल’ ही दोन्ही ‘भूतें’ म्हणजे स्थूलतेकडे झुकणाऱ्या, शरीराशी निगडित अशा वृत्तींना सूचित करतात.
पृथ्वी तत्त्व म्हणजे स्थैर्य, जडत्व, स्थूलता, इच्छा व भूक.
जल तत्त्व म्हणजे भावना, कामना, आकर्षण, चव, रसना.
जेव्हा साधक योगमार्गाच्या प्रारंभिक टप्प्यावर असतो, तेव्हा त्याचे मन या दोन्ही तत्त्वांकडे ओढ घेत असते. मनुष्याच्या जीवनातील मूलभूत गरजा – भूक, तहान, प्रेम, भावना – या साऱ्या गोष्टी या दोन भूतांच्या अधीन असतात. योगमार्गात या भूतांची तृप्ति म्हणजे त्यांच्यावर नियंत्रण मिळवणं.

‘खाणं’ हे इथे वश करणं, संतोष होणं, याचे लक्षण आहे. म्हणजेच जेव्हा योगी ह्या दोन भूतांचं वशिकरण करतो, तेव्हा त्याची सर्व इंद्रिये व चित्तवृत्ती स्थिर होते. आणि मग, ही स्थिरता सुषुम्ना नाडीच्या जवळ राहू लागते – म्हणजे प्राणवहिन्यांचा मध्यमार्ग उघडतो, ध्यान केंद्रित होतं.

योगशास्त्रीय अर्थ :

योगशास्त्रात तीन प्रमुख नाड्या मानल्या जातात – इडा, पिंगला व सुषुम्ना. इडा डावी, पिंगला उजवी, तर सुषुम्ना मध्यभागी असते. साधकाचे मन इडा व पिंगलेतून प्रवास करत असते – म्हणजे द्वैतात, क्रियाशीलतेत, विकारांत. परंतु जेव्हा हे द्वैत सोडून प्राण सुषुम्ना मार्गात स्थिर होतो, तेव्हाच समाधीचा आरंभ होतो.

पृथ्वी व जल ही भूतें इडा व पिंगलेचे प्रतीक मानल्यास, ही दोन्ही नाड्यांतून होणारा प्राणवायूंचा प्रवाह म्हणजेच स्थूल इच्छांच्या व प्रवृत्तींमधील गुंतवणूक आहे. योगी जेव्हा या दोन्ही नाड्यांना तृप्त करतो, म्हणजे त्यांच्यावर नियंत्रण मिळवतो, तेव्हाच त्याचे चैतन्य सुषुम्ना नाडीत स्थिर होते.

सुषुम्ना ही कुण्डलिनीच्या जागृतीचा मार्ग आहे. ‘सौम्य होऊनि राहे सुषुम्नेपाशी’ याचा अर्थ असा की, सगळ्या इंद्रियांची बाह्यधाव कायमची थांबून, अंतर्मुख प्रबोधन जागृत होते.

मन, शरीर आणि प्राण यांचे संतुलन :

साधना ही केवळ मानसिक किंवा केवळ शारीरिक नसते. ती संपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाचा परिपाक आहे. मनाला शांत करण्यासाठी शरीरशुद्धी व प्राणशुद्धी आवश्यक आहे. म्हणूनच ‘भूतें खाल्ल्यावर संपूर्ण धाये’ म्हणजेच शरीराच्या भौतिक गरजांचे संतुलन झाल्यावर मन स्थिर होतं.

‘सौम्य होणं’ ही अवस्था म्हणजे रज-तम-शांत गुणांची समभाव स्थिती होणं. जेव्हा मन हे अति-संवेदनशील किंवा अति-प्रवृत्त होतं, तेव्हा सुषुम्ना मार्ग उपलब्ध होत नाही. पण ही ‘भूततृप्ति’ म्हणजे अंतःकरणातील विकारांचं विसर्जन झाल्यावर, साधकाची अंतःस्थिती सौम्य, म्हणजेच सत्वगुणी बनते. अशा स्थितीतच ध्यान योग्य दिशेने पुढे जातं.

दृक-दर्शक भेद आणि साक्षीभाव :

या ओवीतील ‘सौम्य होऊनि राहे’ हा भाग साक्षीभावाशी निगडित आहे. साधकाचं चैतन्य जेव्हा बाह्यवृत्तींना (पृथ्वी-जल) वश करतं, तेव्हा तो ‘कर्ता’ न राहता ‘दृष्टा’ बनतो. मग त्याचा दृष्टिकोन बदलतो. हाच साक्षीभाव म्हणजे अद्वैताचा आरंभ.

सुषुम्ना ही साधकाला ‘स्वतः’कडे नेणारी नाडी आहे. तिचा अर्थ आहे, मध्यबिंदू – तटस्थतेची अवस्था. जिथे इच्छा, आकर्षण, द्वेष, अपेक्षा – या सर्वांचा क्षय होतो. साधक बाह्य जगात नाही, अंतर्जगतात स्थिर होतो. आणि ही अवस्था केवळ ‘भूतसंतुलन’ झाल्यावर शक्य होते.

गुरुकृपा आणि अंतःप्रेरणा :

साधना करताना ही ‘तृप्ती’ सहज मिळत नाही. अनेकदा ही संतुलनप्राप्ति गुरुकृपेशिवाय होत नाही. गुरु साधकाला त्या स्थितीकडे नेतात, जिथे पृथ्वी व जल म्हणजे शरीर व भावना यांच्या बंधनातून मुक्त होऊन आत्मस्वरूपाकडे जाण्याचा मार्ग खुला होतो.

गुरु आपल्या उपदेशातून, कृपेच्या स्पर्शातून सुषुम्ना मार्ग उघडण्याची प्रेरणा देतात. हे कार्य केवळ ‘कठोर साधने’ने शक्य नाही, तर ते ‘विनय, श्रद्धा व समर्पण’ या भावनांद्वारे सुलभ होतं.

आधुनिक मानसशास्त्रीय दृष्टी :

आजच्या मानसशास्त्राच्या भाषेत सांगायचं झालं, तर ‘पृथ्वी व जल भूत’ म्हणजे मूलभूत गरजांची पूर्ती आणि भावनिक स्थिरता. एखादा माणूस जर अन्न, झोप, भावना, सामाजिक सुरक्षा यांच्याशी असंतुलित असेल, तर तो एकाग्र नाही होऊ शकत.

योग म्हणजे अंतःमनाचं सामर्थ्य. मनाचं केंद्रीकरण हे साधनेचं बीज आहे. म्हणूनच ही ओवी अंतःप्रेरणा, भावनांची तृप्ति आणि शारीरिक स्थैर्य यांचं समन्वय साधून अंतर्मुख होण्याचं सूक्ष्म विज्ञान सांगते.

रोजच्या जीवनात या ओवीचा उपयोग :

संतुलित जीवनशैली: अति खाणं, अति बोलणं, अति भावनाशीलता या गोष्टी आपल्याला केंद्रस्थानी ठेवत नाहीत. जीवनातील साधेपणा, संतुलन आणि शांतता यांचं पालन म्हणजेच ‘भूत तृप्ति’.

ध्यानपूर्व शांतीची तयारी: ध्यानाच्या आधी शरीर व मन यांची पूर्वतयारी करणं आवश्यक असतं. जेव्हा शरीर स्थिर, मन शांत, भावना तृप्त असतात – तेव्हा ध्यानात सुषुम्ना उघडते.

इंद्रियनिग्रह: आपल्या जीवनातील अनेक त्रास हे वासनांमुळे, अनियंत्रित भावनांमुळे होतात. ही ओवी सांगते की, या बाह्यगोष्टींवर नियंत्रण ठेवता आलं, की आपण समाधानी व अंतर्मुख होतो.

समारोप :

‘ऐसी दोनी भूतें खाये । ते वेळीं संपूर्ण धाये । मग सौम्य होऊनि राहे । सुषुम्नेपाशीं ।।’

या एका ओवीत ज्ञानेश्वर माउलींनी अत्यंत गूढ ध्यानसिद्धीचं रहस्य सांगितलं आहे. ही ओवी फक्त योगींसाठी नाही, तर प्रत्येक साधकासाठी एक दिशा दर्शवते. आपण बाह्य इंद्रियांच्या गुलामगिरीतून मुक्त होऊन, शरीर-मन-प्राण यांचं संतुलन साधून अंतःकरणातील दिव्यता अनुभवू शकतो, हीच माउलींची ओवी आपल्याला शिकवते.

संपूर्ण साधनाप्रवासाचा उद्देशच आहे – सुषुम्ना मार्गाकडे जायचं, जिथे परमशांती, परमानंद, आणि परमार्थ अनुभवता येतो. या ओवीतील ‘सौम्यता’ हीच त्या सर्वोच्च स्थितीची चाहूल आहे – शांत, स्थिर आणि साक्षी.