मानव – वन्यजीव संघर्षावर शाश्वत उपाय

माकड, साळिंदर, शेकरू, डुक्कर, रानडुक्कर, गवारेडे इत्यादी वन्य प्राण्यांमुळे अंगणातील बागायती फळपिक, भाजीपाला आणि शेतीचे मोठे नुकसान होत आहे. कोकणात आणि भारतातील अनेक भागांमध्ये अशा घटना वाढल्या आहेत. फळबागायतीचे वार्षिक उत्पादन, शेतकऱ्यांचे संसाधन, उत्पन्न, आणि आत्मविश्वास ह्या सगळ्यांवर याचा परिणाम होतो. काही ठिकाणी लोक अशा त्रासांमुळे शेती करणेच कमी करू लागले आहेत. परंतु हे संकट अपरिहार्यच नाही. जगात, भारतात तसेच परदेशात, विविध प्रयोग, संशोधन व स्थानिक पद्धती राबविण्यात आल्या आहेत. ज्या मानव आणि वन्यजीव दोघांनाही जीवित ठेवण्यास मदत करतात. अशा यशस्वी व शाश्वत उपायांची समीक्षा, त्यांचे फायदे, तोटे, अभ्यास यांचा सखोल आढावा…

का वाढत आहेत अपघात व नुकसान ?

कोकणसारख्या भागात खाजगी व सार्वजनिक वने, जंगलांचे विघटन, जंगल तोड, अन्न व पाण्याची कमतरता यामुळे वन्य प्राणी जंगलाबाहेर शेतात, पिकांवर व फळबागेत येतात. गेल्या काही दशकांत विशेषतः माकड, वानर यांची संख्या “१०० पट” वाढल्याचे शेतकऱ्यांनी आणि स्थानिक वृत्तांनी विश्लेषित केले आहे. परंतु शासनाकडून शाश्‍वत बंदोबस्त, शेतकऱ्यांसाठी पिक विमा, त्वरित पंचनामा किंवा नुकसानभरपाई यासाठी ठोस धोरणाची कमतरता आहे, असा शेतकऱ्यांचा दावा आहे. त्यामुळे, हे धोरणात्मक व व्यावहारिक उपायशिवाय, समस्या वाढतच जाणार आहे. या पार्श्वभूमीवर, तांत्रिक, शाश्वत व नवकल्पनापूर्ण उपायांची गरज आहे. यावर काही उपाय आणि त्यांच्या परिणामांचा आढावा…

जगभरातील यशस्वी उपाय, काही संशोधन व प्रयोग –

१. Beehive Fence — मधमाश्यांचे कुंपण किंवा दार –

हा उपाय प्रथम परदेशात (आफ्रिका, केनिया) राबविला गेला. तेथे शेतकऱ्यांनी त्यांच्या शेताभोवती मधमाश्यांच्या दळणाअसलेल्या मधाचे उंच दार (hives) जोडले. जर हत्ती किंवा इतर प्राणी दार स्पर्श करीत असतील, तर wire-link मुळे मधमाश्यांच्या पोळ्यावरील छताचे पत्रे हलतात. यामुळे मधमाश्यांना जाग येते. त्यांचा आवाज व गंधामुळे प्राणी घाबरतात आणि शेतात येत नाहीत.

दोन वर्षांच्या अभ्यासात अशा १७ शेतांपैकी ज्यांच्यावर beehive fences (मधमाशांच्या पोळ्यांचे कुपण ) होते, तिथे ४५ प्रयत्नांच्या हल्ल्यांपैकी, जेव्हा हत्ती दारापाशी आले तेव्हा समूहातील बहुतेक हत्ती दारावरून मागे परत गेले. नंतरच्या विस्तृत अभ्यासात (२०१४–२०२०) हा उपाय खूप यशस्वी ठरला. पिकाच्या उत्पादन काळाच्या अवस्थेत हत्ती जवळ येण्यापासून सरासरी ८६.३ % वेळा रोखले गेले. हा उपाय फक्त शेताचे संरक्षण करत नाही; तर मध विकून शेतकऱ्यांना आर्थिक फायदे सुद्धा मिळवून देतो. म्हणजे शेतकरी–प्राणी संघर्ष सोडवण्यास एक सकारात्मक, टिकाऊ मार्ग आहे.

तरीही या उपायात काही मर्यादा आहेत. जर मधमाश्या कमी असतील (hives रिकामे असतील), किंवा दार योग्यरित्या देखरेख न केली गेली, तर effectiveness कमी होतो. काही अभ्यासांत असा निष्कर्ष आलेला आहे की रिकाम्या hives दरम्यान हत्ती दार फोडू शकतात; म्हणजे या उपायामध्ये सतत देखरेख आवश्यक आहे.

शेतकऱ्यांनी त्यांच्या शेताभोवती (किंवा फळबागाभोवती) अशा beehive fences लावल्या अन् मधमाश्या पाळल्या, देखरेख केली — तर “हातमिळवणी + सहजीवन + उत्पन्न वाढ” या तिन्हीचा लाभ होऊ शकतो.

ही पद्धत मुख्यतः हत्ती किंवा मोठ्या प्राण्यांना रोखण्यात अत्यंत प्रभावी सिद्ध झाली आहे; तथापि, माकड–वानर–इतर लहान–मध्यम प्राण्यांसाठी प्रत्यक्ष भारतातही ती वापरता येऊ शकते. हे मान्य करण्यासाठी स्थानिक मधमाश्या (Apis वगैरे) चा व्यवहार, सागरी हवामान, पिक प्रकार, दारांची रचना या गोष्टींवर स्थानिक पायलट प्रकल्प करणे आवश्यक आहे.

2. सौर ऊर्जेवर आधारित विद्युत किंवा ध्वनी (sound / stimulus) कुंपण / अलार्म — आधुनिक तंत्रज्ञानाचा उपयोग

२०२५ मध्ये प्रकाशित झालेल्या संशोधनात असे सौरऊर्जेवर चालणारे उपकरण (solar-powered sound sensors + motion / PIR sensors) प्रस्तावित झाले आहेत. ज्यामुळे प्राणी अथवा पक्षी पिकात येण्यापूर्वी ओळखले जातात आणि लगेच त्यांना भेदक किंवा भेदक वाटणारे ध्वनी (उच्च-फ्रिक्वेन्सी) किंवा आवाज (उदाहरणार्थ शिकारी प्राण्यांचा आवाज, distress call) दिले जातात, ज्यामुळे ते पळून जातात. यासोबत, रात्रीवेल्या वेळेसअचानक प्रकाश (rotating light) किंवा आवाज यांचा कमी किंमत, स्वयंचलित, पुनरावृत्तीक्षम व देखरेख कमी लागत असतो — म्हणजे दलदलना वीज नाही, रसायने नाही.

ताज्या संशोधनात, असा सलग ‘Prevention System for Vertebrates Crop-Raiding’ पर्याय सुचविला आहे — ज्यात शेता मध्ये सेन्सर नोड्स (motion / presence detection) लावले जातील, आणि त्या नोड्स पासून सूचना मिळतानाच आसपासचे deterrent (उच्च-ध्वनी, प्रकाश, अलार्म) व शेतकऱ्यांना सुचना( farmer notification SMS किंवा मोबाईल नोटिफाय) यांचा समावेश आहे. हे विशेषतः विकसित देशांसाठी ( developing countries) उपयुक्त मानले गेले आहे कारण खर्च व विजेची गरज कमी आहे. अशा प्रणालींच्या माध्यमातून शेतकरी शेतावर २४×७ देखरेख ठेवू शकतात, रात्रीचे रक्षक कमी लागतात, पिकांचे नुकसान कमी होते, आणि पर्यावरणीय दृष्टिकोनातून हे सुरक्षितच आहे.

कोकणातील नारळ, आंबा, काजू या सारख्या फळबागायतींमध्ये, जेथे रात्री/सकाळी माकड, शेकरू सारखे प्राणी येतात, अशा सौर-sensor-deterrent प्रणालींना पायलट पद्धतीने वापर करणे हा एक व्यवहार्य, शाश्वत व भविष्योन्मुख उपाय ठरू शकतो.

विश्वभारती संकल्पेनुसार पक्षी संवर्धन कार्य : पृथ्वीच्या प्रत्येक श्वासात सामावलेली एक जागतिक जबाबदारी

नवीन संशोधन — रोबोटिक्स, ड्रोन-आधारित व्यवस्थापन

२०२५ मध्ये प्रकाशित एका संशोधन लेखात (Farm Robotics Challenge) अशी एक पद्धत सुचवली आहे. ज्यात UAV (ड्रोन) + real-time computer vision (object detection) + trail-covering algorithm + autonomous charging station यांचा समावेश आहे. हा ड्रोन शेताभोवती फिरत राहतो, जर डिअर किंवा काही वन्य प्राणी शोधले ( detected झाले ), तर त्यांना धक्का देणारे संकेत देतो. त्यामुळे मानव–वन्य प्राणी संघर्ष व पिकांचे नुकसान कमी होते.
यासारखे आधुनिक उपाय मशीन लर्निंग, AI, IoT, drones — जरी सुरुवातीला खर्चिक वाटू शकतात, तरी दीर्घ कालावधीत ते scalable, प्रभावी व प्राण्यांसाठी — आणि निसर्गासाठी — सुरक्षित आहेत. याउलट, ज्या भागात मधमाशी व sound-fence सारखे उपाय प्रत्यक्ष राबविणे अवघड आहे — तेथे यांसारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर फायदेशीर ठरू शकतो.

भविष्यात ‘स्मार्ट शेती’मध्ये असे तंत्रज्ञान अधिक स्वीकारले जाईल. कोकणसारख्या भागात जंगल, वने शेजारी असलेले बागायतदार यात गुंतवणूक करून पायलट प्रकल्प राबविणे हे दीर्घकालीन समाधान ठरू शकते.

उपाय योजण्यात भारतातील मर्यादा

काही जिल्ह्यांमध्ये सौरऊर्जा कुंपणाचा प्रयोग करण्यात आला. पण या प्रकारच्या कुंपणांचा आरंभिक खर्च जास्त पडतो. उदाहरणार्थ, काही शेतकऱ्यांनी १५ एकर क्षेत्रासाठी सौर-कुंपण लावले, परंतु त्यासाठी भांडवली खर्च (कुंपण + देखरेख) खूप झाला. त्याचबरोबर आर्थिक दृष्टिकोनातून जर पिकांचे बाजारभाव कमी असतील, आर्थिक प्रोत्साहन नसेल तर शेतकरी अशा आधुनिक उपायांना स्वीकारायला कमी उत्सुक असतात.
म्हणजेच, स्थानिक स्तरावर उपाय स्वीकारताना आर्थिक प्रोत्साहन (subsidy / अनुदान / कर्ज / सामूहिक गुंतवणूक), तांत्रिक मदत + प्रशिक्षण + देखरेख व्यवस्था, स्थानिक स्थिती (पिक प्रकार, हवामान, भूगोल, जंगल जवळ / अंतर), पर्यावरणीय संतुलन — मधमाशा, अन्य प्राणी, नैसर्गिक प्रवास मार्ग यांचा विचार करावा लागेल.

विश्वभारती आणि जलसंवर्धनाचा जागतिक मंत्र : पृथ्वीचा निळा श्वास वाचवण्याची लढाई

राबविता येण्यासारखे पर्यायी धोरण –

१. पायलट प्रकल्प — काही गावांमध्ये (ज्या गावांमध्ये जंगल जवळ, वने, बागायत) beehive fences आणि सौर-deterrent system (sensor + light/sound) लावून पहावे. त्याचा खर्च, परिणाम, देखभालीचा खर्च, शेतकऱ्यांची प्रतिक्रिया — हे सर्व विचारात घेऊन ठराविक वेळ (१–२ वर्ष) नंतर मुल्यमापन करावे.
सामूहिक गुंतवणूक आणि सामूहिक शेती/बागायती — एकटे शेतकरी अशा महागड्या उपायांना स्वीकारतात त्या पेक्षा, १०–२० शेतकऱ्यांनी वाटून (community / co-operative) such fences/ systems लावणे आर्थिक दृष्ट्या शक्य व टिकाऊ होईल.
सरकारी धोरण व पॉलिसी बदल — फक्त नुकसानभरपाई ऑनरवीत न देता, “शेती-संरक्षणावरील अनुदान / सबसिडी / सौर-कुंपण / मधमाशी दार / acústic deterrent यंत्रणा” यासाठी मार्गदर्शक धोरण हवे. स्थानिक विषेश भौगोलिक भाग (उदा. कोकण) यासाठी भिन्न धोरण.
शोध आणि संशोधन — स्थानिक पिक + प्राणी + हवामान + भूगोल या घटकांचा अभ्यास करून स्थानिक पातळीवर राबविता येणारे उत्तम पर्याय तयार करणे. त्यासाठी स्थानिक एनजीओ, शेतकरी संघटना, अकादमिक संस्था सहभागी होतील.
शिक्षण व जनजागृती — शेतकऱ्यांमध्ये जागरूकता निर्मिती की “वन्यप्राणी = फक्त त्रासकर्ते नव्हेत; ते निसर्गाचे अंग आहेत; पण समन्वयाने सहजीवन शक्य आहे.” यासाठी स्थानिक सभां, ग्रामसभा, कृषी विभाग, पर्यावरण संस्था यांनी प्रयत्न करावे.