गुरुच्या शब्दांना आत्म्यात झिरपू देण्याची आध्यात्मिक स्थिती

अगा गुरूतें जैं पुसावें । तैं येणे मानें सावध होआवें ।
हें एकचि जाणे आवघें । सव्यसाची ।।२०४।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – अहो, श्री गुरुला जेंव्हा विचारावयाचें असेल, त्यावेळी असें अवधान ठेवावें लागतें हे सर्व एक अर्जुनच जाणतो.

ज्ञानेश्वरीतील ही ओवी अत्यंत कोमल आणि सूक्ष्म भावविश्वाने ओतप्रोत आहे. यात ज्ञानदेवांनी गुरु-शिष्य नात्याचे एक गुपित सांगितले आहे. गुरुच्या मुखातून ज्ञानप्रकाश प्रकट होण्याचा तो दैवी क्षण असतो, आणि त्या क्षणी शिष्याने कशी मानसिक, आध्यात्मिक आणि अंतःकरणाची तयारी ठेवावी हे माऊली एका साध्या पण अतिशय प्रभावी प्रतिमेतून उलगडतात. ‘अगा’ या प्रेमळ संबोधनाने ते मन जवळ ओढून घेतात, आणि पुढच्या ओळीत शिष्याने असावी लागणारी सजगता, एकाग्रता आणि अंतर्मुखता अचूक रेखाटतात. ही सावधता म्हणजे बाह्य शिस्त नव्हे; ती अंतर्मनाचा दीप प्रज्वलित करून गुरुच्या शब्दांना आत्म्यात झिरपू देण्याची आध्यात्मिक स्थिती आहे.

गुरूला ‘पुसणे’ म्हणजे प्रश्न विचारणे, पण हा प्रश्न साधारण नसतो. तो अज्ञानाच्या अंधारातून मार्ग काढण्यासाठी केलेला प्रयत्न असतो. तो आतल्या गोंधळाचा, द्वंद्वाचा, शंका-विचारांचा भार घेऊन येतो आणि गुरूसमोर ठेवताना शिष्याला स्वतःचा अहंकार, मत-मतांतरे, पूर्वग्रह, आणि मनातील असंख्य आवाज तात्पुरते तरी बाजूला ठेवावे लागतात. कारण प्रश्न विचारण्याचा खरा हेतू जर फक्त उत्तर जाणून घेण्याचा असेल, तर त्यातून आध्यात्मिक फळ मिळत नाही. गुरु-वचन हे केवळ माहिती नसते; ते रुपांतर करणारे असते. ते शिष्याच्या जीवनाचा, वृत्तीचा, दिशेचा निर्णय करणारं असतं. त्यामुळेच गुरु-वचने ऐकताना मन पूर्ण जागृत, पूर्ण स्वच्छ आणि पूर्ण शांत असणे आवश्यक असते. या मानसिक स्थितीला माऊली ‘सावध होणे’ म्हणतात.

गुरूच्या शब्दांना सामान्य शब्दांसारखी दैनंदिन किंमत नसते. गुरू बोलतो तेव्हा, त्याच्या शब्दातून अनुभवाची सुगंधी हवा वाहते. प्रत्येक वाक्यातून अनेक जन्मांत साठलेले तत्त्वज्ञान झिरपत असते. तो उच्चारतो तेंव्हा तो शब्द म्हणजे अंतःकरणातील दरवाजे उघडणारी किल्ली असते. अशा वेळी शिष्याची एकच चूक—किंचित असावधान—तो दिव्य क्षण हातातून निसटवते. मन दुसरीकडे वळले, बुद्धी तर्कात अडकली, अहंकाराने ‘मला माहित आहे’ असे सांगितले, तर गुरूचे वचन कानात पडते पण हृदयात झिरपत नाही. गुरुच्या शब्दांना अंतःकरणात उतरू देण्यासाठी मनाची पवित्रता, बुद्धीची स्थिरता, भावनांची शांतता आणि आत्म्याची खुलेपणा आवश्यक आहे. हीच सावधता, हीच सजगता आणि हीच आध्यात्मिक शिस्त अर्जुनात होती.

ज्ञानेश्वर माऊली म्हणतात, “हे एकच जाणे आवघें, सव्यसाची”—अर्थात, या सावधतेचा खरा अर्थ, या आध्यात्मिक शिस्तीची खरी खोली, ही अगदीच कमी लोकांना समजते. कारण सावध राहणे म्हणजे केवळ शांत बसणे नव्हे. सावध राहणे म्हणजे समर्पणात विसर्जित होणे. कोणतीही गोष्ट सहज धरून ठेवणारे अर्जुनाचे मन गुरुशब्दाच्या स्पर्शाने थरथरते, भिजते, उमलते. त्यामुळेच अर्जुनाने गीतेतील प्रत्येक उपदेश फक्त ऐकला नाही; तो आत शोषून घेतला, तो आत्म्यात मुरवला. अर्जुनाचे शिष्यत्व हे गीतेच्या प्रत्येक अध्यायामागील ध्रुवतारा आहे. श्रीकृष्णाचे ज्ञान अपरंपार आहेच; पण त्याला योग्य पात्रता, योग्य स्थिती, योग्य श्रद्धा असलेला अर्जुन लाभला म्हणूनच हे ज्ञान विश्वासाठी अमृतरूप झाले.

अर्जुनासारखा शिष्य होण्यासाठी शंकेपेक्षा जास्त प्रामाणिकता लागते. जेव्हा शिष्य गुरूकडे प्रश्न विचारतो, तेव्हा तो स्वतःची अपूर्णता स्पष्टपणे कबूल करतो. प्रश्न म्हणजे ‘मी नाही जाणत’ याची कबुली. ही कबुली अहंकाराला मान्य नसते. पण अर्जुनाने हा अहंकार बाजूला ठेवला. त्याने श्रीकृष्णाला सांगितले—“मी गोंधळलो आहे, मला सांगा, मी तुमचा शिष्य आहे, तुम्ही माझे गुरु.” ही शरणागती म्हणजे सावधतेचे पहिले पाऊल. कारण जोपर्यंत मनात ‘मी’ उभा आहे, तोपर्यंत गुरुचे वचन ‘माझ्यात’ कसे उतरणार? अर्जुनाचे मन रिकामे झाले, खुले झाले, आणि शांत झाले म्हणून श्रीकृष्णाने ओघवत्या, स्फटिकासारख्या निर्मळ पद्धतीने जीवनाचे तत्त्वज्ञान त्याच्या अंतःकरणात ओतले.

साधनेत, प्रश्न विचारताना शिष्याच्या मनाची एक विलक्षण अवस्था असते—तो अर्धा रिकामा, अर्धा जागा, आणि पूर्ण समर्पित असतो. ज्या मनात पूर्वग्रह, आग्रह, विचारांचे आक्रमण, मनाचे हवामान असते, ते मन गुरु-वचनाचे सूक्ष्म अर्थ कधीच समजू शकत नाही. ज्ञान स्वीकारण्यासाठी बुद्धी तेजस्वी हवी, पण त्याहूनही अधिक हवी नम्रता. नम्र बुद्धीच ज्ञान पचवू शकते. उन्मत्त बुद्धी ज्ञानाला ‘वाद’ बनवते, पण नम्र बुद्धी त्याला ‘वेदना ओलांडून मिळालेली दिशा’ बनवते. गुरु-वचने केवळ ऐकण्याची वस्तू नाहीत; ती जगण्याची दिशा आहे. सावध शिष्यच ही दिशा ओळखू शकतो.

ज्ञानेश्वर माऊलींच्या दृष्टीने, शिष्य ही संकल्पना अत्यंत पवित्र, मौल्यवान आणि सूक्ष्म आहे. शिष्य म्हणजे फक्त गुरुजवळ बसणारा नव्हे; तर गुरुच्याच अंतःकरणाचा विस्तार. शिष्य म्हणजे रिकामे पात्र, ज्यात गुरु आपले अनुभव, आपली करुणा आणि आपले ज्ञान ओततो. पण पात्रात जर छिद्र असेल, किंवा पात्राचा तळच दूषित असेल, तर अमृत जिरत नाही. सावधतेशिवाय गुरु-वचन हे जरी अमृतासारखे असेल, तरी ते पात्रातील गढूळपणामुळे निरर्थक होते. त्यामुळेच माऊली म्हणतात—ही सावधता अर्जुनाशिवाय कोणाला कळणे कठीण आहे. कारण अर्जुनाच्या मनाची एकाग्रता म्हणजे कमलवृत्ती—ज्यावर पाण्याचा थेंब पडला की तो थरथरतो, पण आत शोषत नाही. गुरुचे वचन मात्र त्यात शोषले जाते, कारण ती शोषणाची तल्लीनता आहे.

गुरूला प्रश्न विचारताना, तिथे दोन शक्तींचा अद्वैतपूर्ण संगम घडतो—गुरूची करुणा आणि शिष्याची श्रद्धा. करुणा नसली तर ज्ञान मिळत नाही, आणि श्रद्धा नसली तर ज्ञान शोषले जात नाही. या दोन्हींच्या दरम्यान प्रश्न हा एक पूल असतो. हा पूल किती मजबूत आहे हे शिष्याच्या सावधतेवर अवलंबून असते. सावधता म्हणजे जागरूक, पण अहंकाररहित जागरूकता; तल्लीन, पण स्व-विचाररहित तल्लीनता; शांत, पण जीवाच्या सर्व प्रश्नांना एका उत्तरात विसर्जित करण्याची तयारी. अर्जुनाची सावधता म्हणजे ‘मी’ मिटवून ‘सत्य’ उलगडण्याची तयारी. त्यामुळेच श्रीकृष्णाचे प्रत्येक वचन त्याच्याकडे थेट, सरळ, अमृतासारखे झेपावले.

या ओवीतले सौंदर्य इतके व्यापक आहे की ती फक्त अर्जुनापुरती मर्यादित राहत नाही. प्रत्येक शिष्य, प्रत्येक साधक, प्रत्येक आध्यात्मिक प्रवासी ज्याने कधी गुरूकडे प्रश्न विचारला आहे, त्याला ही ओवी एक अंतर्मुख करणारा आरसा बनते. आपण कधी गुरूकडे विचारतो? आणि ते विचारताना आपली अंतरीची अवस्था काय असते? मनात अशांतता असते का? आपण फक्त हवे असलेलेच उत्तर ऐकायला तयार असतो का? आपण प्रत्येक उत्तर कृतीत उतरवण्याची तयारी ठेवतो का? आपली शंका ज्ञानासाठी असते की स्वतःचे मत सिद्ध करण्यासाठी? या सर्व प्रश्नांचे उत्तर ही ओवी आपल्याला देत राहते. सावध शिष्य म्हणजे त्या क्षणी पूर्णपणे उपस्थित असलेला शिष्य. गतकाळ नाही, भविष्यकाळ नाही—फक्त गुरुचा स्वर आणि शिष्याचे अंतःकरण.

आधुनिक काळात ही ओवी आणखी महत्त्वाची ठरते. आज माहिती खूप आहे, पण अंतर्मुखता कमी. शब्द खूप आहेत, पण वाक्यांतून प्रवाहित होणारी ‘ऊर्जा’ ओळखण्याची क्षमता कमी. ज्ञान खूप आहे, पण अनुभव नाही. आजचे मन चंचल, अस्थिर, अतिविचारी, संशयी झाले आहे. अशा मनाला गुरुचे वचन समजण्यासाठी सावधता शिकावी लागते. ही सावधता म्हणजे ध्यानसाधनेप्रमाणे हळूहळू वाढवायची अंतःपात्रता आहे. जो साधक गुरुच्या शब्दांना हृदयाने ऐकतो, तो शब्दांचे अर्थ घेत नाही; तो शब्दांना आत्म्यात रुजवून जीवनाच्या प्रत्येक क्षणाला दिशा देतो.

अर्जुनाची सजगता ही साधारण सजगता नव्हती. ती युद्धाच्या रणांगणात उभी राहून, जीवन-मरणाच्या प्रश्नांमध्ये अडकलेली मनस्थिती होती. त्या क्षणीही त्याचे ध्यान गुरूकडे होते. त्याचे मन जरी भीतीने ग्रासलेले असले, तरी त्याच्या अंतःकरणात एकच धागा अभंग राहिला—“माझा गुरु सांगेल तेच योग्य.” हीच सावधता, हीच शरणागती, आणि या शरणागतीतूनच गीता प्रसवली.

या ओवीचा गाभा असा आहे की गुरु-वचन हा योगायोग नसतो. जेव्हा गुरु बोलतो, तेव्हा सृष्टीसुद्धा काही काळ शांत होते, कारण त्या क्षणी आत्म्याच्या गाभ्यात नादमय दिव्य बीज रोवले जात असते. हे बीज झाड व्हायचे असेल, तर भूमी सुपीक हवी, पाणी निर्मळ हवे, आणि अंकुर फोडण्याची तळमळ हवी. शिष्याची सावधता हीच ती सुपीक भूमी आहे. सावध राहिलेले मन हेच अंतर्मनातील शांत तळे आहे, जिथे गुरुचे शब्द म्हणजे दिव्य चांदणे उतरते. हे चांदणे जेव्हा उतरते, तेव्हा मन उजळून निघते, विचार स्पष्ट होतात, आणि आत्म्याला दिशा मिळते.

ज्ञानेश्वरीतील ही ओवी म्हणजे गुरु-शिष्य नात्याचे एक अत्यंत नाजूक दर्शन. गुरु म्हणजे समुद्र, आणि शिष्य म्हणजे पात्र. समुद्र विशाल, अपार, अनंत आहे; पण पात्र जितके राहील तितकेच भरू शकेल. जर पात्राकडे सावधतेचा कापड नसेल, तर ज्ञानाचे पाणी वाहून जाईल. सावधता म्हणजे पात्राची पात्रता. अर्जुन हे पात्र परिपूर्ण होते, म्हणून श्रीकृष्णाचा सगळा समुद्र त्याच्यात उतरला.

या ओवीचा संदेश अतिशय साधा आहे, पण त्यातली खोली अतिशय थरारक आहे—गुरूकडे प्रश्न विचारायचा क्षण हा जीवन बदलण्याचा क्षण असतो. त्या क्षणी आपण कोणत्या वृत्तीने उभे आहोत हेच आपले पुढील भाग्य ठरवते. सावध, सजग, नम्र, तल्लीन मनाने विचारलेला प्रश्न जीवनात अमृत ओतू शकतो. हीच ओवी आपल्याला शिकवते. जीवनात शंका येणारच—परंतु ती शंका गुरुच्या चरणी ठेवताना मनाची जी अवस्था असावी, ती अर्जुनासारखी परम सावध असणे गरजेचे आहे. गुरुचे ज्ञान ‘कानांनी’ ऐकले जाते, पण ‘हृदयाने’ समजले जाते आणि ‘जीवनाने’ जगले जाते. सावधतेशिवाय या तिन्हींचे ऐक्य होत नाही. म्हणूनच माऊली म्हणतात—ही सावधता, हे भान, हे अंतर्मुख सौंदर्य, हे अर्जुनासारखे सव्यसाचीच जाणतो.

ही ओवी म्हणूनच केवळ शब्द नाही; ती शिष्यत्वाचा श्वास आहे. ती सांगते—“गुरुला विचारताना तू स्वतःचा संपूर्णपणे विसर हो, आणि सत्याच्या समोर उभा रहा. त्या क्षणी तू जितका सावध, तितके ज्ञान तुला झरझर प्रकट होईल.” हे जाणणारा, हे जगणारा, हे ओलांडणारा शिष्यच खऱ्या अर्थाने सव्यसाची ठरतो. ही ओवी प्रत्येक साधकाला सांगते—गुरु-वचनाच्या दिव्य क्षणी जागृत रहा, सजग रहा, आणि पूर्णपणे वर्तमानात रहा. त्या क्षणी जागृत राहणे म्हणजेच जीवन बदलण्याची पहिली पायरी. आणि ही पायरी ज्याने चढली, तोच अर्जुनासारखा शिष्य—सव्यसाची—या परम उपदेशाचा धनी बनतो.