राजस्थानमधील दोन ठिकाणांचा नवीन रामसर स्थळांच्या यादीत समावेश

नवी दिल्ली – राजस्थानमधील दोन ठिकाणांचा नवीन रामसर स्थळांच्या यादीत समावेश करण्यात आला आहे. फलोदी येथील खिचान आणि उदयपूर येथील मेनार ही ती ठिकाणी असून या समावेशाबद्दल पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी कौतुक केले.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी पर्यावरण संवर्धनात भारताच्या सततच्या प्रगतीचे कौतुक केले आहे. राजस्थानमधील फलोदीमधील खिचान आणि उदयपूरमधील मेनार या दोन पाणथळ जागांचा रामसर स्थळांच्या प्रतिष्ठित यादीत समावेश झाल्याने, भारतात आता एकूण ९१ रामसर स्थळे आहेत.

केंद्रीय पर्यावरण, वन आणि हवामान बदल मंत्री भूपेंद्र यादव यांनी एक्सवर ( X वर ) अद्यतनाची घोषणा केली आणि ते पंतप्रधान मोदींच्या पर्यावरण संवर्धनावरील लक्ष केंद्रित करण्याचे प्रमाण असल्याचे म्हटले. त्यांच्या X पोस्टला उत्तर देताना, पंतप्रधान मोदी म्हणाले, चांगली बातमी ! पर्यावरण संवर्धनात भारताची प्रगती मोठ्या जोमाने होत आहे आणि ती जनतेच्या सहभागाने चालत आहे.”

पर्यावरण संवर्धनासाठीच्या त्यांच्या समर्पणाला बळकटी देण्याचे आवाहन पंतप्रधानांनी नागरिकांना केले आहे. पर्यावरण अधिक हिरवे आणि चांगले बनवण्यासाठी तळागाळातील पातळीवर काम करणाऱ्यांच्या मौल्यवान योगदानाची प्रशंसा केली आहे.

जागतिक पर्यावरण दिनानिमित्त आपले विचार मांडताना पंतप्रधानांनी X वर पोस्ट केले:

“या #जागतिक पर्यावरण दिनानिमित्त, आपल्या ग्रहाचे रक्षण करण्यासाठी आणि आपल्यासमोरील आव्हानांवर मात करण्यासाठी आपले प्रयत्न अधिक तीव्र करूया. आपले पर्यावरण अधिक हिरवे आणि चांगले बनवण्यासाठी तळागाळातील काम करणाऱ्या सर्वांचे मी कौतुक करतो.”

रामसर स्थळामध्ये भारतातील आणखी पाच जागा

राजस्थानमधील खिचान (फलोदी) – निसर्गप्रेमींसाठी पक्षीस्वर्ग

राजस्थानमधील खिचान हे छोटेसे गाव, जोधपूर जिल्ह्याच्या फलोदी तालुक्यात वसलेले असून, जगभरात डेमोइसल क्रेन (स्थानीय नाव – कुरजा) या सुंदर स्थलांतरित पक्ष्यांमुळे प्रसिद्ध झाले आहे. सध्या खिचान हे पक्षी निरीक्षक, पर्यावरण प्रेमी आणि छायाचित्रकार यांचे आवडते ठिकाण बनले आहे.

खिचान हे गाव थार वाळवंटाच्या कडेला वसले आहे. येथे हवामान अत्यंत कोरडे असून उन्हाळ्यात तापमान ४५ अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त जाते. पावसाळा मर्यादित असल्यामुळे शेतीसाठी बहुतांश पाणी भूमिगत स्रोतांवर आधारित आहे.

🔹 कुरज्यांचे आगमन – एक नैसर्गिक चमत्कार

डेमोइसल क्रेन (Anthropoides virgo) हे पक्षी मंगोलिया, सायबेरिया, कझाकिस्तान या थंड देशांमधून दरवर्षी ऑक्टोबर महिन्याच्या आसपास खिचान येथे येतात. त्यांचा प्रवास सुमारे ५,००० किलोमीटरचा असतो आणि दरवर्षी लाखो पक्षी येथे येतात.

कुरज्यांचे आगमन खिचानमध्ये फक्त निसर्गप्रेमाच्या पारंपरिक वृत्तीमुळे घडले. १९७० च्या दशकात एका स्थानिक जैन कुटुंबाने – चुग नावाच्या व्यक्तीने – कुरज्यांना नियमित अन्न देण्यास सुरुवात केली. त्यांनी बाजरीचे दाणे एका जागी टाकायला सुरुवात केली आणि हळूहळू शेकडो पक्षी दररोज त्या जागेवर जमू लागले.

🔹 ‘चुगघर’ – कुरज्यांचे भोजनालय

खिचानमध्ये खास कुरज्यांसाठी ‘चुगघर’ उभारले गेले आहे. येथे दररोज सकाळी आणि संध्याकाळी शेकडो किलो बाजरीचे दाणे घातले जातात. पक्ष्यांचा शिस्तबद्धपणा, लयबद्ध उड्डाण, आणि समूहशिस्त पाहून कोणीही मंत्रमुग्ध होईल. स्थानिक लोक आणि स्वयंसेवी संस्था यासाठी निधी उभारतात व व्यवस्थापन करतात.

🔹 पर्यावरणीय महत्त्व
खिचान हा पक्ष्यांसाठी फक्त विश्रांतीचा नाही, तर संवर्धनाचा जागतिक आदर्श आहे. इतक्या मोठ्या प्रमाणात स्थलांतरित पक्ष्यांना भोजन, विश्रांती आणि सुरक्षा देणारे जागतिक स्तरावर फारच कमी ठिकाणे आहेत. खिचानने या क्षेत्रात पर्यावरण संरक्षणाचा एक आदर्श मांडला आहे.

दरवर्षी नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी या कालावधीत देशविदेशातून हजारो पर्यटक, पक्षी निरीक्षक आणि छायाचित्रकार खिचानला भेट देतात. यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळाली आहे. गावात होमस्टे, गाईड सेवा, हस्तकला विक्री सुरू झाली असून लोकांना पर्यावरणपूरक रोजगार मिळू लागले आहेत. खिचान हे निसर्ग आणि माणसाच्या सहजीवनाचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. कोरड्या वाळवंटी प्रदेशातही प्रेम, करुणा आणि निसर्गस्नेहामुळे एका गावाने जगभरात प्रसिद्ध पक्षी आरक्षित क्षेत्र निर्माण केले. ही एक प्रेरणादायी कहाणी आहे.

रामसर साईट्‌स म्हणजे काय ? त्या कोणत्या ?

राजस्थानमधील मेनार गाव – पक्षीप्रेमींसाठी एक लपलेले स्वर्गस्थान

राजस्थानातील उदयपूर जिल्ह्यातील मेनार हे एक सुंदर, ऐतिहासिक व निसर्गसंपन्न गाव आहे, जे अलीकडच्या काळात ‘Bird Village’ या नावाने प्रसिद्ध झाले आहे. मेनार हे पक्षी निरीक्षकांसाठी आणि पर्यावरणप्रेमींसाठी एक अद्वितीय ठिकाण मानले जाते, जिथे स्थानिक लोकांनी पक्षीसंवर्धनासाठी एक प्रेरणादायी चळवळ उभारली आहे.

मेनार हे गाव उदयपूरपासून सुमारे ५० किमी अंतरावर स्थित आहे. हे गाव पाणथळ जागांमुळे प्रसिद्ध आहे, विशेषतः मेनार तलाव आणि धंड तालाब हे दोन प्रमुख जलाशय पक्ष्यांचे आकर्षणकेंद्र ठरले आहेत. यामुळेच या गावाने एक अलिखित अभयारण्य म्हणून नाव मिळवले आहे.

🔹 पक्ष्यांचा अधिवास – जैवविविधतेचे दालन

हिवाळ्यात, विशेषतः ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी या काळात मेनारमध्ये १०० पेक्षा अधिक प्रजातींचे स्थलांतरित आणि स्थानिक पक्षी येतात. यामध्ये विशेषतः पुढील प्रजाती आढळतात:

Greylag Goose (पिंगट हंस)
Bar-headed Goose
Common Pochard
Northern Pintail
Sarus Crane (सारस)
Flamingos
Painted Stork
Pied Avocet
Egrets, Herons, Ibis

हे सर्व पक्षी या जलाशयांवर खाद्य, विश्रांती व पुनरुत्पादनासाठी येतात. अनेक पक्षी येथे दरवर्षी परत येतात, याचा अर्थ या परिसरात प्राकृतिक समतोल टिकून आहे.

🔹 लोकसहभागातून निर्माण झालेले पक्षी अभयारण्य

मेनार गावातील स्थानिक लोकांनी वृत्तपत्रांमधून आणि सोशल मीडियातून पक्षीसंवर्धनाचा प्रचार केला. त्यांनी तलाव स्वच्छता, प्लास्टिकमुक्त परिसर, शांतता राखणे, शिकारीविरोधी मोहीम यासाठी एकजुटीने काम केले. या प्रयत्नांनी गावाला ‘Bird Village’ म्हणून नवा ओळख दिला. विशेष म्हणजे, कोणतेही सरकारी संरक्षण नसतानाही, गावकऱ्यांनी पक्ष्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी स्वतः घेतली आहे.

🔹 पर्यटन आणि शिक्षण

मेनार हे आता पक्षी निरीक्षणासाठी एक इको-टुरिझम स्पॉट बनत चालले आहे. येथे पक्षीनिरीक्षक, पर्यावरण कार्यकर्ते आणि छायाचित्रकार मोठ्या संख्येने भेट देतात. यामुळे स्थानिक तरुणांना गाईड, होमस्टे, खाद्यसेवा, हस्तकला विक्री यामधून रोजगार मिळतो आहे. मेनार फेस्टिवल हे एक उत्सव साजरे केले जाते ज्यात पक्षीप्रदर्शने, निसर्गभ्रमंती, चर्चासत्रे यांचाही समावेश असतो.

🔹 निसर्ग संवर्धनातील योगदान

मेनार गावाचे उदाहरण हे दाखवते की स्थानिक सहभाग आणि निसर्गप्रेमाच्या भावना असल्या की मोठे बदल शक्य आहेत. सरकारच्या अथवा एखाद्या मोठ्या संस्थेच्या मदतीशिवायही एक संपूर्ण गाव जैवविविधतेचे रक्षण करू शकते. आज मेनार भारताच्या इको-पर्यटन नकाशावर उगम पावले आहे.

मेनार हे फक्त एक गाव नाही, तर निसर्गाशी सुसंवाद साधणाऱ्या समाजाची प्रेरक कहाणी आहे. पक्षीसंवर्धन, पर्यावरण जागृती आणि स्थानिक सहभाग यांचे हे जिवंत उदाहरण आहे. उद्योजकतेबरोबर जबाबदारीने पर्यावरण जपण्याची प्रेरणा मेनार आपल्याला देते.