खरी विश्रांती आपल्या अंतर्मनातच

परतोनि पाठिमोरें ठाकें । आणि आपणियांतें आपण देंखे ।
देखतखेंवो वोळखे । म्हणे तत्त्व तें मी ।। ३६६ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – तें ज्या वेळेला विषयांना सोडून परत अंतर्मुख होतें आणि आपण आपल्या आत्मस्वरुपाला पाहातें, आणि पाहिल्याबरोबर त्यास स्वरूपाची ओळख पटते व ते तत्त्व मी आहे, अशा समजुतीवर तें येते.

अंतर्मुखतेचा क्षण

ही ओवी साधकाच्या त्या अवस्थेचे वर्णन करते जिथे त्याची बाहेरची प्रवृत्ती (विषयाकडे जाणारे इंद्रियप्रवाह) परत फिरते आणि तो अंतर्मुख होतो.
“परतोनि पाठिमोरें ठाकें” – म्हणजे विषयांकडून, संसाराच्या गोष्टींकडून, मनाची धावपळ थांबवून, त्यांना ‘पाठ’ दाखवून, स्वतःकडे परत येणे.
“आपणियांतें आपण देंखे” – इथे ‘आपण’ म्हणजे आत्मस्वरूप, आणि ‘आपण देंखे’ म्हणजे त्या आत्मस्वरूपाचे स्वतःच्या चैतन्याने दर्शन घेणे.
“देखतखेंवो वोळखे” – जेव्हा हे दर्शन होते, तेव्हा लगेचच त्याची ओळख पटते.
“म्हणे तत्त्व तें मी” – आणि मग ही खात्री निर्माण होते की, ‘हेच खरे तत्त्व मी आहे.’
हा क्षण केवळ बौद्धिक निष्कर्ष नसतो, तर तो अनुभूतीतून आलेला, थेट आत्मानुभव असतो.

‘परतोनि पाठिमोरें ठाकें’ – बाह्यमुखतेतून अंतर्मुखतेकडे

साधकाच्या प्रवासात सुरुवातीला मन नेहमी बाहेरच्या गोष्टींमध्ये रमतं— इंद्रियभोग, सांसारिक यश, मान-सन्मान, कौटुंबिक जबाबदाऱ्या, आणि कल्पनांच्या दुनियेत. परंतु संत म्हणतात की खरी प्रगती त्या क्षणी सुरू होते, जेव्हा मन या बाह्य प्रवाहातून वळते. ‘पाठिमोरें’ म्हणजेच मागे वळणे, म्हणजे विषयांपासून पाठ फिरवणे. योगशास्त्रात याला प्रत्याहार म्हणतात—इंद्रियांचे विषयांकडून मनाकडे, मनाचे आत्म्याकडे ओढले जाणे.

भगवद्गीतेत (६.२५) श्रीकृष्ण म्हणतात:
“शनैः शनैरुपरमेत् बुद्ध्या धृतिगृहीतया।”
– म्हणजे हळूहळू, दृढ बुद्धीने, बाह्य प्रवृत्ती थांबवून अंतर्मुख व्हावे.

‘आपणियांतें आपण देंखे’ – आत्मदर्शनाचा क्षण
हा टप्पा येतो तेव्हा मनातला सर्व गोंधळ, कल्लोळ, विषयांच्या छायाचित्रांचा प्रवाह मंदावतो आणि अंतर्मन शांत होतं. जसं तलावाच्या पाण्यावरची लाट थांबली की तळ दिसतो, तसंच मनाच्या चंचलतेवर संयम आला की, आत्मस्वरूपाचं प्रतिबिंब स्पष्ट दिसतं.

“आपण देंखे” – हे केवळ बौद्धिक आत्मचिंतन नाही, तर थेट अनुभूती आहे. येथे पाहणारा (द्रष्टा) आणि दिसणारा (दृश्य) दोघेही एकाच स्वरूपात विलीन होतात.
अद्वैत वेदांत याला साक्षीभावातील परिपक्वता म्हणतो.

योगवासिष्ठात म्हटलं आहे—
“चित्तस्य शुद्धये कर्म, न तु वस्तुपलाभये”
– साधना ही फक्त मन शुद्ध करण्यासाठी आहे, वस्तू (आत्मा) तर सदैव आपल्या जवळ आहे; शुद्ध चित्तात त्याचं दर्शन सहज होतं.

‘देखतखेंवो वोळखे’ – ओळख पटण्याचा क्षण

ही ओळख का महत्त्वाची आहे? कारण अनेकदा आपण आत्मदर्शनाऐवजी मनातील एखादी सूक्ष्म भावना किंवा कल्पना आत्मा आहे असे समजून बसतो. पण इथे संत ज्ञानेश्वर सांगतात की, जेव्हा खरे आत्मदर्शन होते, तेव्हा त्या क्षणीच ते आपले स्वरूप असल्याची स्वयंसिद्ध ओळख निर्माण होते. ही ओळख बौद्धिक विचारांवर आधारित नसते. हे ‘मी’ आहे, असा दावा करण्यासाठी कोणत्याही तर्काचा आधार लागत नाही. जसं आपण जागं असताना ‘मी आहे’ यासाठी पुरावा लागत नाही, तसंच. यालाच उपनिषदांमध्ये “स्वानुभूति” म्हटलं आहे. बृहदारण्यक उपनिषदात याला ‘अपरोक्षानुभूती’ म्हटलं आहे—म्हणजे इंद्रियांद्वारे नव्हे, तर थेट आत्मरूप अनुभव.

‘म्हणे तत्त्व तें मी’ – अद्वैताची अनुभूती

या अनुभूतीत एक फार सूक्ष्म बदल घडतो, आपण शरीर, मन, बुद्धी, अहंकार यांपैकी काहीही नाही, हे स्पष्ट जाणवतं. ‘मी’ या शुद्ध चैतन्याशिवाय इतर काही अस्तित्व नाही, ही खात्री बसते.

‘तत्त्व’ म्हणजे सत्यस्वरूप— वेदांत याला सच्चिदानंद म्हणतो, योगशास्त्र याला कैवल्य म्हणतो, भक्तिपंथ याला भगवद्सायुज्य म्हणतो.

“तत्त्व तें मी” म्हणजे— मीच ब्रह्म आहे (अहं ब्रह्मास्मि), माझ्या बाहेर दुसरे काही नाही (एकोऽहं बहुस्याम् हा अनुभव नाहीसा होतो), सर्व काही त्या एकाच चैतन्यातून प्रकट होतं.

योगाभ्यासातील स्थान

ही ओवी ध्यानसमाधीच्या टप्प्याचे वर्णन करते. योगाच्या आठ अंगांपैकी – यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, समाधी – येथे ‘प्रत्याहार’ (परतोनि) आणि ‘ध्यान-समाधी’ (आपण देंखे, ओळख पटणे) हे दोन्ही घटक एकत्र दिसतात.

प्रक्रिया:
बाहेरून मन परत घेणे (प्रत्याहार),
एकाच तत्त्वावर मन केंद्रित करणे (धारणा),
त्यात लय पावणे (ध्यान),
पाहणारा आणि दिसणारा एक होणे (समाधी).

आधुनिक साधकासाठी मार्गदर्शन

आजच्या काळात ही अवस्था मिळवणे कठीण वाटतं, कारण— सतत माहितीचा भडिमार, वेगवान जीवनशैली, मनाची विखुरलेली स्थिती. पण संतांचा मार्ग सोपा आहे— विषयांपासून थोडा अलिप्तपणा – वेळोवेळी फोन, टीव्ही, सोशल मीडियापासून दूर राहणे. ध्यानासाठी वेळ ठरवणे – दिवसातून १५-३० मिनिटे शांत बसून स्वतःकडे लक्ष देणे. साक्षीभावाचा सराव – विचार, भावना, संवेदना पाहत राहणे, पण त्यात न अडकणे. गुरु-कृपेचा आधार – आत्मदर्शन सहज करण्यासाठी संतांनी गुरुंचा महिमा गायलाय. गुरु आपल्याला अंतर्मुख करतात.

आत्मसाक्षात्काराचा अनुभव

जेव्हा “तत्त्व तें मी” ही अनुभूती येते, तेव्हा— भय नाहीसं होतं, मृत्यूची भीती उरत नाही, सुख-दुःख सम होतं, प्रेम सर्वत्र पसरतं, ‘मी’ हा शब्द शरीरापुरता राहत नाही, तर तो संपूर्ण विश्वाशी एकरूप होतो.

निष्कर्ष

ही ओवी म्हणजे आत्मसाक्षात्काराच्या प्रवासाचा एक संक्षिप्त पण गहन नकाशा आहे— विषयांपासून पाठ फिरवणे, स्वतःकडे पाहणे, ओळख पटणे,

“तत्त्व तें मी” या अनुभूतीत स्थिर होणे.
संतज्ञानेश्वर या एकाच ओवीत साधकाला सांगतात— बाहेरच्या जगात कितीही भटकले तरी खरी विश्रांती आपल्या अंतर्मनातच आहे. आणि जेव्हा तिथे आपण स्वतःला पाहतो, तेव्हा तीच खरी मुक्ति आहे.