विजयादशमी विशेषः विजयलक्ष्मीचे सिंहासन

आज विजयादशमीचा दिवस आहे. हा सण केवळ रावणदहनापुरता मर्यादित नाही. तो “सद्गुणांचा दुर्गुणांवर विजय” याचे प्रतीक आहे. श्रीरामाने रावणावर विजय मिळवला; पांडवांनी कुरुक्षेत्रात धर्मयुद्ध जिंकले; देवीने महिषासुराचा संहार केला. या प्रत्येक लढाईत समान धडा आहे—अंतिम विजय सहज मिळत नाही. प्रचंड संघर्ष, त्याग, धैर्य, आणि देवत्वाची शरणागती हवी.

कीं तयाही पाठीं । जे वेळीं लोह मांसातें घाटी ।
तेवेळीं विजयश्रीयेचां पाटीं । एकुचि बैसें ।। १२ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – असें सैन्य निवडल्यानंतर ज्या वेळीं लोखंडाच्या शस्त्रांचे अंगावर घाव होतात, त्यावेळी विजयलक्ष्मीच्या सिंहासनावर एखादाच बसतो.

मानवी जीवन हे एक युद्धभूमी आहे. प्रत्येक क्षणी माणूस संघर्षाला सामोरा जातो—कधी बाह्य शत्रूंशी, कधी अंतःकरणातील वासनांशी, कधी परिस्थितीशी, कधी आपल्या मर्यादांशी. श्रीज्ञानेश्वर महाराज या ओवीत युद्धाची प्रतिमा घेत, त्यातून अत्यंत गंभीर जीवनतत्त्व स्पष्ट करतात. युद्धात जेव्हा लोखंडाच्या शस्त्रांचे घाव मांसाला लागतात, तेव्हा हजारो वीरांपैकी एकच जण अखेरीस विजयी होतो. हाच धडा आत्मिक साधनेबद्दल आहे—अनेक साधक प्रयत्न करतात, पण अखेरीस धैर्य, चिकाटी आणि संपूर्ण समर्पण ज्याच्या अंगी असते, तोच विजयश्रीच्या आसनावर बसतो.

ही प्रतिमा आपण फक्त कुरुक्षेत्राशी जोडली तर तिचा व्याप मर्यादित राहील. पण जीवनाच्या सर्व संघर्षांना ती लागू होते. म्हणूनच ही ओवी आपल्याला सांगते की विजय कधीच सहजासहजी मिळत नाही; त्यासाठी लोखंडासारखे कठीण प्रसंग, अंगावर झेललेले घाव आणि प्राणांतिक लढाईची गरज असते.

संघर्षाचे प्रतीक

लोखंड आणि मांस हा विरोधाभास खूप बोलका आहे. लोखंड म्हणजे कठोरता, धार, बाह्य आघात. मांस म्हणजे कोमलता, वेदना आणि असुरक्षितता. जीवनातही हेच घडते—आव्हाने, दु:ख, अपमान, पराजय, रोगराई, आपत्ती ही लोखंडाची धार आहेत. आपल्या भावनाशील मनाला, नाजूक शरीराला त्या वेदना होतात. पण ज्या माणसाने या घावांना सहन करण्याची ताकद अंगीकारली, तोच पुढे जिंकतो.

विजयश्रीचे आसन

विजयलक्ष्मी ही नुसती संपत्ती देणारी लक्ष्मी नाही. येथे ती आहे विजयाची देवी—संघर्षानंतर मिळणारी आत्मसिद्धी. हजारोंनी प्रयत्न केले, पण अखेरीस एकचजण त्या गादीवर बसतो. साधनेसुद्धा तशीच आहे—मिलियन लोक मंत्र जप करतात, परंतु ज्याच्या अंतःकरणात संपूर्ण एकाग्रता, श्रद्धा आणि धैर्य असते, त्याच्याकडे अंतिम आत्मानुभव उतरतो.

विजयादशमीचा संदर्भ

आज विजयादशमीचा दिवस आहे. हा सण केवळ रावणदहनापुरता मर्यादित नाही. तो “सद्गुणांचा दुर्गुणांवर विजय” याचे प्रतीक आहे. श्रीरामाने रावणावर विजय मिळवला; पांडवांनी कुरुक्षेत्रात धर्मयुद्ध जिंकले; देवीने महिषासुराचा संहार केला. या प्रत्येक लढाईत समान धडा आहे—अंतिम विजय सहज मिळत नाही. प्रचंड संघर्ष, त्याग, धैर्य, आणि देवत्वाची शरणागती हवी.

ज्ञानेश्वरांच्या ओवीचा संदेश आणि विजयादशमीचा संदेश अगदी एकाच रेषेत येतो. लोखंडाचे घाव सहन करून जो उभा राहतो, त्यालाच विजयश्री लाभते. दसऱ्याला आपण अपराजित आयुधांची पूजा करतो, शस्त्रपूजा करतो. पण खरी पूजा म्हणजे आपल्यातील मनोधैर्य, विवेक, सद्संकल्प यांची. ही शस्त्रे जर सज्ज झाली, तर जीवनयुद्धात कोणीही आपल्याला पराभूत करू शकत नाही.

जीवनातील उपयोग

ही ओवी आणि दसऱ्याचा संदेश आपल्याला अनेक स्तरांवर लागू होतो.

वैयक्तिक स्तरावर – प्रत्येकाच्या आयुष्यात आव्हाने असतात. शिक्षण, नोकरी, व्यवसाय, नाती, आरोग्य—प्रत्येक ठिकाणी लोखंडाचे घाव पडतात. ज्याने सहनशक्ती व चिकाटी ठेवली, तोच अखेरीस यशस्वी होतो.

आध्यात्मिक स्तरावर – साधना ही देखील युद्ध आहे. वासना, अहंकार, आळस, मोह हे रावणासारखे दहा डोके घेऊन उभे असतात. जप, ध्यान, नामस्मरण हे शस्त्र घेऊन साधक झगडतो. अनेक साधक मध्यावर थकतात. पण जे धैर्याने शेवटपर्यंत टिकतात, त्यांनाच आत्मानंदाचा विजय मिळतो.

सामाजिक स्तरावर – समाजातील अन्याय, विषमता, भ्रष्टाचार, हिंसा या दुष्ट शक्ती आहेत. त्यांचा प्रतिकार करणारे समाजसुधारक लोखंडाचे घाव झेलतात. गांधीजींना कारावास, लोकमान्यांना तुरुंगवास, भीमरावांना अपमान सहन करावा लागला. पण अखेरीस तेच विजयश्रीवर बसले.

राष्ट्रीय स्तरावर – स्वातंत्र्य संग्राम हा हाच धडा देतो. हजारो लोकांनी लढा दिला; अनेकांनी बलिदान दिले. पण अखेरीस सामूहिक प्रयत्नांतून स्वराज्याचा विजय आला. विजयादशमीला शस्त्रपूजा होत असते, त्याच वेळी स्वातंत्र्यसैनिकांच्या शौर्याची आठवण जागी ठेवली पाहिजे.

शिवरायांच्या स्वराज्यात बहुविध भाषेच्या धोरणाचा पुरस्कार

आध्यात्मिक रूपक

लोखंडाचे शस्त्र म्हणजे बाह्य संकटे नव्हे तर अंतःकरणातील संघर्षही आहेत. वासनांची धार अंगावर येते तेव्हा मनाला वेदना होतात. पण ज्याने विवेक-धैर्याचे कवच घातले, तो टिकतो. शेवटी तोच आत्मज्ञानाच्या सिंहासनावर बसतो. ही ओवी सांगते की संघर्षाशिवाय विजय नाही; वेदनाशिवाय मुक्ती नाही.

दसऱ्याचा संकल्प

दसऱ्याच्या दिवशी लोक सुवर्णपत्री (आपट्याची पाने) एकमेकांना देतात आणि म्हणतात “सोने घ्या, सोने रहा.” पण खरे सोने म्हणजे सद्गुण. लोखंडाचे घाव झेलून जे जिवंत राहते, जे शुद्ध होते, तेच खरे सोने. म्हणून या पर्वावर आपण असा संकल्प करावा की जीवनयुद्धात भीती, दुर्गुण, मोह या रावणांचा नाश करून आपण आत्मविजय मिळवू.

ज्ञानेश्वरांची ही ओवी आणि विजयादशमी या दोन्हींचा मूलसंदेश आहे – संघर्षाशिवाय विजय नाही. फक्त प्रयत्न करून थांबलो, अर्ध्या वाटेत पराभूत झालो तर विजयलक्ष्मी मिळत नाही. लोखंडाच्या धारेला तोंड देऊन, मांसाची वेदना झेलून, अखेरपर्यंत झुंज देणारा योद्धाच अंतिम आसनावर बसतो.

दसऱ्याच्या दिवशी आपण रावणदहन करतो, पण खरे दहन करायचे ते आपल्या मनातील अहंकार, क्रोध, मत्सर, वासना यांचे. त्यांचा संहार करूनच विजयश्री आपल्याकडे येते. म्हणूनच या ओवीचा आजच्या दसऱ्याला अर्थ असा—“धैर्याने लढ, संयमाने टिक, श्रद्धेने साधना कर; शेवटी विजयश्री नक्की तुझ्या हातात येईल.”