‘अभ्यास’ व्यर्थ जात नाही तर जो मार्ग गुरु सांगतो, तो अखेर ‘फलदायी’ ठरतोच

म्हणे जें जे हा अधिष्ठील । तें आतां आरंभींच यया फळेल ।
म्हणोनि सांगितला न वचेल । अभ्यासु वाया ।। १५१ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – श्रीकृष्ण आपल्याशी म्हणाले की, हा अर्जुन ज्या ज्या कर्माचे आचरण करील, तें तें याला आतां आरंभालाच फळास येईल, म्हणून याला सांगितलेला अभ्यास वायां जाणार नाही.

१. प्रारंभिक भावना — करुणेचा कंठशोष

ही ओवी एकात्मतेच्या बिंदूपाशी आपल्याला आणते. कृष्णाच्या वाणीतील विश्वास, अर्जुनाच्या व्यक्तिमत्त्वातील उत्कटता आणि संपूर्ण भगवद्गीतेमधील क्रियाशील आध्यात्मिक तत्त्वज्ञान यांचा अत्यंत हृदयस्पर्शी संगम या ओवीतून दिसतो.

कृष्ण अर्जुनाला केवळ एक युद्धवीर म्हणून पाहत नाही; तो त्याच्या अंतरात्म्याचा शोध घेणारा साधक मानतो. त्यामुळे अर्जुनाचे कर्म आता ‘साधन’ नसून ‘सिद्धी’ होणार आहे, याची ग्वाहीच कृष्ण देतो. “तें आतां आरंभींच यया फळेल” ही ओळ म्हणजे ‘आत्मप्रयत्नास मिळालेली ईश्वरी मान्यता’ आहे.

२. अधिष्ठान – संकल्प, निश्चय, आणि कृती यांचा संगम

“म्हणे जें जे हा अधिष्ठील” – इथे ‘अधिष्ठान’ म्हणजे कर्मावर केंद्रित होणे, मनाचा पूर्ण निश्चयपूर्वक एकग्रह करणे. अर्जुनाने आता अशी स्थिती गाठलेली आहे की त्याचे प्रत्येक कर्म हे ‘ध्येयबद्ध’ आणि ‘दिव्यतेकडे नेणारे’ आहे. हे कर्म साधेसुधं नव्हे, तर तप्त आत्म्याचे तपस्वी कर्म आहे.

कृष्ण म्हणतो की, अर्जुनाच्या मनात जेव्हा कृती ठरते—तेव्हा ती केवळ मनाची योजना नसते; ती ‘अधिष्ठान’ बनते. आणि हे अधिष्ठान म्हणजे कर्माच्या आध्यात्मिक फलप्राप्तीचा प्रारंभबिंदू असतो.

३. प्रारंभातच फळ – आध्यात्मिक वेग

“तें आतां आरंभींच यया फळेल” — या वाक्याचा भावार्थ अत्यंत सूक्ष्म आहे. सामान्य कर्माचे फळ खूप उशिरा मिळते—तेही अनिश्चिततेने. पण आत्मशुद्धीच्या वाटेवर, जेव्हा साधकाची वृत्ती निर्मळ, अहंरहित, भक्तिपूर्ण आणि ज्ञानाशी जोडलेली असते, तेव्हा प्रारंभालाच त्या कर्माचा आत्मिक परिणाम जाणवतो.

हे फक्त बाह्य कृती नाही. कर्माच्या आध्यात्मिक ऊर्जेचा परिणाम अर्जुनाला लगेच जाणवणार आहे—कारण त्याचे अंतःकरण आता ‘संपूर्णपणे झुकलेले’ आहे. हीच स्फूर्ती म्हणजे योगमार्गातील झपाट्याने मिळणारी कृपा—‘अनुग्रहाचा पहिला झरा’.

४. अभ्यासु वायां न जाणे – श्रीकृष्णाचे आश्वासन

“म्हणोनि सांगितला न वचेल । अभ्यासु वायां” — कृष्ण अर्जुनाला जे साधन सांगतोय, तो अभ्यास म्हणजे केवल पोथी वाचणे नव्हे, तर आत्मानुभूतीसाठीचा सततचा आत्मनिवेदनाचा प्रवास आहे. तो व्यर्थ जाणार नाही, कारण अर्जुनाची तीव्रता, शरणागती आणि विवेक जागा झाला आहे.

गुरूने शिष्याला जे सांगितले, ते जर शिष्य मनोभावे स्वीकारतो आणि कृतीत उतरवतो, तर ब्रह्म आणि साधक यांच्यातील संवाद हा ‘संकल्पपूर्तीस जन्म देणारा मंत्र’ होतो. हीच भगवद्गीतेतील कृती-धर्माची उंची आहे.

५. अर्जुन – भगवंताच्या कृपेचा पात्र

ही ओवी अर्जुनाच्या पात्रतेची ग्वाही आहे. अर्जुन आता श्रीकृष्णाचा ‘निवडलेला शिष्य’ झाला आहे. ज्ञानाचे अंतिम द्वार आता उघडले जात आहे. श्रीकृष्ण, अर्जुनाला सांगतो की, तू ज्या गोष्टी करशील, त्या आता ‘निश्फळ’ राहणार नाहीत. तुझ्या प्रत्येक कर्मामध्ये आता ‘ब्रह्मस्वरूपतेची बीजं’ आहेत.

हे विधान म्हणजे श्रीकृष्णाकडून ‘योग्य गुरूने योग्य शिष्यास दिलेला वर’ आहे. केवळ अध्यात्मिक ज्ञान नव्हे, तर कर्मातील दिव्यता अर्जुनाच्या हातून प्रकट होणार आहे.

६. अर्जुनाचे मन: संकल्प ते समर्पण

या ओवीमधून अर्जुनाच्या अंतरात्म्याचा एक उत्कट टप्पा लक्षात येतो—त्याचे मन आता संपूर्ण समर्पणाकडे झुकले आहे. यापूर्वी जो अर्जुन युद्ध नको म्हणत होता, तो आता ‘काहीही करा, मी ते करीन’ असे म्हणतो. ही स्थिती म्हणजे ‘शुद्ध शिष्यत्व’. त्यात अहंकार नाही, गर्व नाही—फक्त गुरूच्या कृपेचा स्वीकार आहे.

हेच शिष्यत्व कृष्णाच्या कृपेचे द्वार उघडते. आणि म्हणूनच, अर्जुनाचे प्रत्येक कर्म आता ‘फळदायी’ आहे.

७. अभ्यासाचा अर्थ – सुसंस्कारांचे सातत्य

‘अभ्यासु वायां’ – म्हणजे आत्मिक शुद्धीचा एकतारीक, सातत्यपूर्ण प्रवास. हा अभ्यास म्हणजे सतत स्मरण, सतत विचार, आणि सतत जीवनशुद्धी. अर्जुनासाठी आता भगवद्गीता केवळ एक शिकवण न राहता, ती त्याचे ‘धर्म-जीवन’ झाली आहे. त्याच्या वृत्तीतील या परिवर्तनामुळे, श्रीकृष्ण म्हणतो की अर्जुनाचा अभ्यास व्यर्थ जाणार नाही.

८. कार्य, कर्म आणि कृपा

ही ओवी कर्मयोगाच्या अत्यंत सूक्ष्म तत्त्वाचे दर्शन घडवते – जेव्हा साधक स्वतःला हरवून गुरुच्या कृपेसमर्पित करतो, तेव्हा प्रत्येक कर्म हे कृपा-संशोधित होतं. अर्जुनाचा अभ्यास, त्याचे विचार, त्याची कृती – सर्व काही कृष्णाच्या दिव्य संकल्पाशी एकरूप झालं आहे. आता तो शिष्य नव्हे, तर ‘कर्तृत्वाचा वाहक’ झाला आहे.

९. श्रीकृष्णाची भूमिका – दिव्य शिक्षक

कृष्णाच्या भूमिकेकडे पाहिलं, तर ही ओवी हे दर्शवते की गुरू केवळ तत्वज्ञान सांगत नाही; तो योग्य क्षणी योग्य शिकवण देतो, आणि शिष्याची उन्नती निश्चित होईल याची ‘साक्ष’ देतो. हीच गुरूची कृपा. ज्ञानेश्वरीतील हे सौंदर्य म्हणजे गुरू-शिष्य परंपरेचा अत्युच्च उत्कर्ष आहे.

१०. आधुनिक जीवनातील संदर्भ

या ओवीचे आजच्या काळातील साधकाला महत्त्वाचे काय सांगते? आपण जेव्हा आत्मिक उन्नतीसाठी प्रयत्न करतो, तेव्हा त्याच्या तात्काळ परिणामांची अपेक्षा करू नये. पण जर आपला भाव शुद्ध असेल, आणि प्रयत्न सातत्यपूर्ण, निःस्वार्थ असेल, तर कर्माच्या प्रारंभीच ईश्वरी कृपा मिळू शकते. प्रत्येक ‘अभ्यास’ व्यर्थ जात नाही. जो मार्ग गुरु सांगतो, तो अखेर ‘फलदायी’ ठरतो. ही शिकवण म्हणजे आधुनिक जीवनातील अडथळ्यांना पार करत आत्मिक प्रगतीचा मार्ग शोधणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीसाठी दीपस्तंभ आहे.

✦ निष्कर्ष ✦

या ओवीत श्रीकृष्णाच्या वाणीतील आश्वासन, प्रेम, विश्वास आणि अध्यात्मिक परिपक्वता यांचा मिलाफ आहे. अर्जुनाचे प्रत्येक कर्म आता ईश्वरी संकल्पाशी जोडले गेले आहे. त्याच्या अभ्यासाचा प्रत्येक क्षण आता फलदायी ठरणार आहे. या ठिकाणी ‘अर्जुन’ ही प्रतीक आहे—आपल्या सर्वांच्या अंतर्मनातील ‘साधकाचे’!

“म्हणे जें जे हा अधिष्ठील” – यामध्ये आपण प्रत्येकाने स्वतःचा अनुभव शोधायला हवा. कारण आपणही जेव्हा गुरूकृपेने प्रेरित होतो, तेव्हा आपले जीवनही ब्रह्ममय होऊ शकते !