सृष्टीची टांकसाळ – सर्व जीवांतील एकच ब्रह्मठसा

चतुर्विधु ठसा । उमटों लागे आपैसा ।
मोला तरी सरिसा । परि थरचि आनान ।। २३ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – चार प्रकारच्या आकृती ( अंडज, स्वेदर, जारज, उद्भिज ) त्या टांकसाळीतून आपोआप व्यक्तत्वाला येऊ लागतात. त्या चार आकृति सारख्याच किंमतीच्या असतात, परंतु त्यांनी आकारमात्र वेगवेगळे असतात.

जग म्हणजे एक अद्भुत टांकसाळ आहे. येथे परमेश्वर हा सुवर्णकार, निर्मितीचा कळसाध्याय, स्वतःच्या छंदाने नित्य सर्जन करत असतो. या विश्वरूपी टांकसाळीतून निर्माण होणाऱ्या सर्व जीवांचा ठसा — म्हणजेच सृष्टीचा नमुना — तोच असतो, कारण त्याचा मूळ स्रोत एकच आहे. पण त्या ठशातून उमटणारे आकार, रूप, जीवनशैली, प्रवृत्ती मात्र वेगवेगळ्या असतात.

ज्ञानेश्वर माऊली या ओवीत अत्यंत सुंदर आणि गूढ उपमा देतात — “चतुर्विधु ठसा उमटों लागे आपैसा।” म्हणजेच सृष्टीच्या या दिव्य टांकसाळीतून चार प्रकारचे जीव — अंडज (अंडातून जन्मलेले), स्वेदज (घाम, ओलावा, कुजलेल्या वस्तूंतून निर्माण होणारे), जारज (मातेच्या गर्भातून जन्मलेले) आणि उद्भिज (भूमीतून उगवणारे) — आपोआप प्रकट होऊ लागतात.

त्यांचा मूळ ठसा तोच आहे — ब्रह्म. परंतु त्यांच्या अभिव्यक्तीचे रूप, आकार, जीवनाचे स्वरूप, आहार-विहार, विचार, शरीररचना, या साऱ्यांत फरक पडतो. जसा एकाच सोन्यापासून बनलेला हार, कडा, कडे, बांगडी यांना वेगवेगळा आकार असतो, पण त्यांच्या ‘मोलात’ म्हणजेच त्यांच्या अस्तित्वाच्या तत्त्वात, सोन्याच्या सारात, काहीही फरक नसतो — तसेच सर्व जीवसृष्टीचे मूळ तत्त्व एकच आहे.

सृष्टीतील एकत्व आणि भिन्नत्व

या ओवीचा मूळ संदेश म्हणजे एकत्वातून अनेकत्वाची निर्मिती. परमात्मा एक आहे, पण त्याच्यातून अनंत प्रकारच्या रूपांचा प्रसार झाला आहे. प्रत्येक रूपात तोच ठसा — त्याचाच प्रतिबिंब आहे. पण आपल्याला भासते की ह्या सृष्टीत भेद आहेत, उच्च-नीच आहे, मोठा-लहान आहे, श्रेष्ठ-कनिष्ठ आहे.

माऊली सांगतात — “मोला तरी सरिसा” म्हणजे प्रत्येकाचा ‘मोल’ सारखा आहे. जीवाचा मूळ आत्मस्वरूपात कोणताही भेद नाही. अंडज, स्वेदज, जारज, उद्भिज — हे केवळ देहधारणेचे प्रकार आहेत. आत्म्याच्या पातळीवर ते सर्व सारखेच आहेत. पण “परि थरचि आनान” — त्यांच्या बाह्यरूपात, जीवनशैलीत, जगण्याच्या पातळीवर फरक दिसतो.

हा फरक बाहेरचा आहे, तो मातीचा आहे; पण जो ‘ठसा’ — म्हणजे आत्मस्वरूप — तो एकच आहे.

चार प्रकारचे जीव आणि त्यातील आध्यात्मिक प्रतीक

ज्ञानेश्वरांनी उल्लेख केलेले हे चार प्रकार फक्त जीवशास्त्रीय वर्गीकरण नाही. त्यात खोल आध्यात्मिक रूपक आहे.

१. अंडज – अंडातून जन्मलेले (पक्षी, साप, मासे, इ.)
अंड हे बाह्य कवच असते, ज्याच्या आत जीवनाची बीजांकुर अवस्था असते. हे कवच जोपर्यंत फुटत नाही, तोपर्यंत जीव बाहेर येऊ शकत नाही.
अध्यात्मात हे ‘अज्ञानाचे कवच’ आहे. जोपर्यंत साधक अज्ञानाचे कवच फोडत नाही, तोपर्यंत त्याला सत्यदर्शन होत नाही.

अंडज जीव म्हणजे ते जे बाह्य आवरणांनी वेढलेले आहेत — अहंकार, देहाभिमान, लोभ, मोह यांत अडकलेले. परंतु त्यांच्यातही दिव्य चैतन्याचे बीज आहे. जेव्हा योग्य ताप (साधना, तप, गुरुकृपा) प्राप्त होते, तेव्हा ते कवच फोडून आत्मज्ञान प्रकट होते.

२. स्वेदज – घाम, ओलावा, कुजलेल्या वस्तूंमधून निर्माण होणारे जीव

हे प्रतीक आहे त्या जीवांचे, जे बाह्य परिस्थितीवर अवलंबून आहेत. त्यांच्या जीवनाचा उगम ‘स्वेद’ म्हणजे ताप, ओलावा, परिस्थिती यातून होतो.
आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून, हे ते लोक आहेत ज्यांचे विचार, भावना आणि आचार बाह्य परिस्थितीवर चालतात. ते आत्मज्ञानाच्या नित्यसत्यावर आधारलेले नसतात, तर भावनांच्या ओलाव्यावर वाढतात. पण माऊली सांगतात, त्यांच्यातही तोच ठसा आहे. परमेश्वर त्यांच्यातही तितकाच वास करतो.

३. जारज – गर्भातून जन्मलेले (मनुष्य, प्राणी, इ.)

ही सृष्टीतील सर्वाधिक जटिल निर्मिती आहे. गर्भ हे प्रतीक आहे ‘गर्भित चेतना’चे — म्हणजे आत्मा जेव्हा देहात येतो तेव्हा तो एक मर्यादित अस्तित्व घेतो.
आध्यात्मिक दृष्टीने, जारज जीव म्हणजे ते जे स्वतःची स्वतंत्र ओळख, अहंकार, आणि मनोवृत्ती घेऊन जगतात. पण तरीही त्यांचा ठसा तोच आहे. म्हणजे आत्मा देहात आला म्हणून तो ‘देह’ झाला नाही, तर आत्माच देहाला चेतना देतो. जसा वीजप्रवाह बल्बमध्ये गेल्यावर बल्ब चमकतो, पण वीजप्रवाह बल्बपुरता मर्यादित होत नाही.

४. उद्भिज – भूमीतून उगवणारे (वनस्पती, झाडे, गवत, इ.)

भूमीतून अंकुरणाऱ्या या जीवांमध्ये निश्चलता आणि संयमाचे प्रतीक आहे. त्यांचा आत्मा शांत, स्थिर, परंतु चेतनाशील आहे. आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून, हे ते जीव आहेत जे पृथ्वीप्रमाणे सहनशील आहेत, पण अंतर्मनाने तेजस्वी आहेत. त्यांच्या माध्यमातून निसर्ग परमेश्वराची लीला करतो — पोषण, संरक्षण आणि स्थैर्य यांचे प्रतीक.

सर्व जीवांतील एकच ब्रह्मठसा

“चतुर्विधु ठसा उमटों लागे आपैसा” — ही ओवी सांगते की हा ठसा परमेश्वराने स्वतः उमटविला आहे. जसे टांकसाळीतून नाणे निघते तेव्हा प्रत्येक नाण्यावर एकाच छबीचा ठसा उमटतो — तसा प्रत्येक जीवावर त्या परमात्म्याचा ठसा उमटला आहे. फरक फक्त इतकाच की काही नाणी ताजे, काही घासलेले; काही सोनेरी, काही तांबडी; पण छबी एकच आहे.

हे तत्त्वच गीतेचा सार आहे — “समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्” — सर्व प्राण्यांमध्ये परमेश्वर समान आहे. ज्ञानेश्वर माऊली हे अत्यंत सुंदर प्रतिमेने स्पष्ट करतात — मोल एकच, परंतु रूपे भिन्न.

यातून ते मानवाला सांगतात — “अरे माणसा, तू स्वतःला इतरांपेक्षा मोठं, लहान, श्रेष्ठ, कनिष्ठ असं समजू नकोस. सर्वांमध्ये जो ठसा आहे तो एकच — परमेश्वराचा. त्या ओळखीतच तुझं मोक्षरूप आहे.”

भेदभावाची भ्रांती

भेदभावाची निर्मिती ‘थरांमध्ये’ झाली आहे — म्हणजे बाह्यरूपात, देहात, वर्तनात, रंग-रूपात. पण जो ‘मोल’ — आत्मा — तो अविभाज्य आहे. जेव्हा मनुष्य या बाह्य थरांकडेच बघतो, तेव्हा त्याला सृष्टीत भिन्नत्व दिसते. आणि जेव्हा तो ठशाकडे बघतो — म्हणजे आत्मतत्त्वाकडे — तेव्हा सर्वत्र एकच चैतन्य प्रकट होते.

म्हणूनच संत ज्ञानेश्वरांनी पुढे स्पष्ट केले आहे —
“एका ठशाचें नाणें, परी रंगभेदाने वेगळें दिसे” — हे रूपभेद फक्त दृष्टीभ्रम आहे.

आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून हेच अज्ञानाचे मूळ आहे — एकत्व विसरून अनेकत्वावर लक्ष ठेवणे.

आधुनिक संदर्भ : विज्ञान आणि तत्त्वज्ञानाचा संगम

आज विज्ञानदेखील या ओवीची प्रतिध्वनी देत आहे.
जीवनाच्या उत्पत्तीच्या सर्व स्वरूपांत — जीवाणूंपासून ते मानवापर्यंत — मूलभूत घटक एकच आहेत: कार्बन, हायड्रोजन, ऑक्सिजन, नायट्रोजन. सर्व जीवन एकाच जैविक सूत्रावर उभे आहे — DNA. म्हणजेच ‘ठसा’ एकच आहे. फरक फक्त ‘थरां’मध्ये आहे — जीन, संरचना, आणि वातावरणात.

ज्ञानेश्वरांनी साडेसातशे वर्षांपूर्वी हाच संदेश दिला होता — मोल समान, थर भिन्न.
आणि आजचे वैज्ञानिक म्हणतात — “Life is one at its core, only its expressions vary.” हीच ओवी आधुनिक शास्त्राला आणि अध्यात्माला जोडणारा पूल बनते.

मानवी जीवनातील उपयोजन

या ओवीचा उपयोग केवळ तात्त्विक नाही, तर अत्यंत व्यावहारिक आहे.
ती आपल्याला शिकवते — प्रत्येक जीवात परमेश्वर आहे. म्हणून सर्वावर प्रेम करा.
कोणाचाही तिरस्कार, द्वेष किंवा अहंकार बाळगू नका.
समाजातील वर्ग, जाती, पंथ, धर्म, रूप यांमध्ये भेद करून नका पाहू.
स्वतःच्या मोलाची जाणीव ठेवा, पण इतरांचं मोलही तितकंच आहे हे विसरू नका.
ही ओवी म्हणजे “समानभाव” आणि “समदृष्टी” शिकवणारी एक आध्यात्मिक शाळा आहे.
जेव्हा मनुष्य “सर्व जीवात एकच आत्मा आहे” हे अनुभवतो, तेव्हा त्याचे हृदय प्रसन्न होते, द्वेष नाहीसा होतो, आणि तो खरी भक्ती अनुभवतो.

गुरुकृपा आणि ठशाची ओळख

माऊली सांगतात की हा ठसा डोळ्यांना दिसत नाही, तो अनुभूतीत प्रकट होतो. जेव्हा गुरु कृपेने साधकाला अंतर्मनात नेतो, तेव्हा त्याला कळते की मी वेगळा नाही — मीच तो एक. गुरु म्हणजे ती टांकसाळ ज्यातून आत्म्याची खरी ओळख उमटते.

गुरुकृपेच्या तापातच ‘अंडज’ाचे कवच फुटते, ‘स्वेदज’ाचे बाह्य आसक्ती वितळतात, ‘जारज’ाचे अहंकार विरघळतात, आणि ‘उद्भिज’ाचे स्थैर्य परिपूर्ण ध्यानात परिवर्तित होते. तेव्हा तो ठसा स्पष्ट दिसतो — “सर्वत्र सोऽहम्” असा नाद मनात घुमतो.

काव्यात्मक प्रतिमा

माऊलींची भाषाच अशी आहे की ती विचारापेक्षा अधिक अनुभव देते.
“टांकसाळ” ही उपमा आपण शब्दशः घेतो, पण तिच्यात एक अद्भुत सौंदर्य आहे.
जग ही टांकसाळ, सृष्टी ही मुद्रा, आणि ब्रह्म हा शिक्का.
या शिक्क्याने ठसे उमटत आहेत — प्रत्येक प्राणी, वनस्पती, जीव या ठशाने भरलेला आहे.

कवित्वाचा गहिरा अर्थ असा की, जसे सूर्याच्या प्रकाशात सर्व वस्तू उजळतात पण त्या प्रत्येकाची छाया वेगळी असते, तसेच परमात्म्याच्या चैतन्यात सर्व जीव तेजस्वी आहेत पण त्यांच्या देहरूप छाया भिन्न आहेत.

आत्मसाक्षात्काराचा संदेश

या ओवीचा अंतिम संदेश म्हणजे —
तू कोण आहेस हे ओळख.
तू देह नाहीस, तू अंडज-जारज-स्वेदज-उद्भिज यापैकी नाहीस; तू त्या ठशाचा मोल आहेस.
तुझ्यात परमेश्वराचा ठसा उमटलेला आहे — त्याला ओळख, त्याच्यात विलीन हो.

जसे सोनाराला समजते की सगळी दागिने सोन्याचीच आहेत, तसेच ज्ञानी पुरुष जाणतो की सगळी सृष्टी ब्रह्मस्वरूप आहे.
तो म्हणतो — “अहं ब्रह्मास्मि” — मीच ते ब्रह्म आहे. तोपर्यंत माणूस रूप, आकार, जाती, शरीर, विचार यांच्या थरांमध्ये अडकलेला असतो; पण जसा तो ठशाला ओळखतो, तसा सर्व भेद नाहीसे होतात.

उपसंहार : एकत्वाचे दर्शन

माऊलींची ही एक छोटी ओवी म्हणजे ज्ञान, विज्ञान, अध्यात्म आणि मानवता यांच्या संगमाचा मंत्र आहे.
ती आपल्याला सांगते —
“भिन्नरूपातही तू एकच आहेस, आणि सर्वांमध्ये तूच वसतोस.”
सृष्टीतील विविधता म्हणजे परमेश्वराची लीला आहे, पण त्या विविधतेच्या अंतरंगात एक अद्वैत स्वरूप झळकत आहे. जेव्हा आपण त्या ठशाकडे पाहतो, तेव्हा सर्वत्र सौंदर्य, प्रेम, आणि शांती प्रकट होते.

ज्ञानेश्वर माऊलींनी या ओवीतून दिलेला संदेश असा —

“जगातील भिन्नता ही केवळ थरांची आहे; पण ज्या ठशातून सृष्टी उमटली, त्या ठशाचा मोल — ब्रह्म — तो सर्वांमध्ये समान आहे.”

ही ओवी म्हणजे आत्मज्ञानाच्या टांकसाळीतून उमटलेले एक दिव्य नाणे आहे — ज्याच्यावरचा ठसा अद्याप चमकतो, आणि सांगतो —
“सर्व जीवांमध्ये तूच आहेस, तूच परमेश्वर आहेस.”