शब्दांची उधळण आणि ‘नाचवण’ची नाराजी

‘नाचवण’ हा शब्द नेमका कसा जन्माला आला, कोणाच्या कोणत्या समजुतीतून तो मिरवू लागला, आणि तो कलाकारांच्या स्वाभिमानावर इतका घाव कसा घालू शकतो—हा प्रश्न नुकताच चर्चेत आला. प्रसिद्ध लावणी नर्तिका आणि कलावंतांची आवाज असलेल्या माधुरी पवार यांनी याच शब्दावरील नाराजी स्पष्टपणे व्यक्त केली. त्यांच्या नाराजीचे स्वर ही केवळ एखाद्या कलाकाराची वैयक्तिक वेदना नाही; तर ही आपल्या प्रसारमाध्यमांची झपाट्याने ढासळत चाललेली भाषिक जबाबदारी आणि संपादनातील बेफिकिरीचे दाहक लक्षण आहे.

आज अनेक माध्यमांतून बातम्या ‘धडाकेबाज’ करण्यासाठी शब्दांची उधळण होते; ‘थोडा गाजावाजा झाला की पुरे’ या सरधोपट मानसिकतेतून, भाषेची शिस्त, शब्दांची अर्थछटा, संदर्भांची नाजूकता—सगळेच बिनदिक्कत उध्वस्त होताना दिसते. कोणत्याही कलाकाराबाबत ‘नाचवण’ सारखा शब्द वापरणे म्हणजे त्याच्या कलेचा, श्रमाचा आणि मानवी अस्तित्वाचा अपमान. आणि हेच माधुरी पवार यांनी स्पष्टपणे दाखवून दिले आहे.

प्राजक्ता माळीला माधुरी पवारने दिल्या अशा शुभेच्छा…

शब्दांचा जन्म आणि आपली बेफिकिरी

भाषा अनंत आहे. शब्द जन्म घेतात ते समाजाच्या अनुभवातून, संस्कृतीच्या प्रवाहातून, लोकवाङ्मयातल्या चैतन्यातून. पण प्रत्येक शब्दाची एक प्रतिष्ठा, एक अर्थछटा असते. ‘नाचवण’ हा शब्द मूलत: लोकवाचिकतेतून आला असला तरी, वापराचा संदर्भ चुकीचा झाला की शब्द अपमानकारक ठरतो. एखाद्या कलावंताच्या जोरकस परफॉर्मन्सला ‘नाचवण’ म्हणणे हे अज्ञानाचे लक्षण आहे. हा शब्द कलाकाराला नर्तक म्हणून नव्हे, तर कोणाच्या इशाऱ्यावर नाचणारे निर्बुद्ध साधन ठरवतो—जी अर्थछटा अत्यंत अवमानकारक आहे.

माध्यमांची नव्याने वाढलेली असंवेदनशीलता

आज माध्यमांच्या हव्यासाला एक नवा चेहरा लाभला आहे. शब्द जितका खडबडीत, बातमी तितकी पाहिली जाते; शीर्षक जितके चटपटीत, क्लिक तितके वाढतात. ही धडपड एवढी वाढली आहे की बातमीचा हेतू, व्यक्तीचा आदर, सांस्कृतिक संदर्भ सगळेच विसरले जात आहेत. संपादन ही पूर्वी भाषेची तपश्चर्या होती; आज ती वेगासाठीचा बळी बनली आहे. अशा वेळी माधुरी पवार यांसारख्या कलाकाराने उघडपणे नाराजी व्यक्त करणे म्हणजे माध्यमांना दिलेली कठोर पण अत्यावश्यक सूचना आहे.
“शब्दांचा उपयोग करा, पण शब्दांनी जखमा करू नका.”

माधुरीचा ब्रह्मराक्षस आता अन्य भाषातही डब

कला म्हणजे मान, शब्द म्हणजे संस्कार

लावणी ही महाराष्ट्राची केवळ कला नाही ती सामाजिक हालचालींचा इतिहास आहे. त्या कलेत आयुष्य घालवलेल्या कलाकाराचे अस्तित्व एका अवमानकारक शब्दाने कमी करणे म्हणजे आपल्या सांस्कृतिक परंपरेवर चिखलफेक. कलाकाराचे श्रम आणि कष्ट यांना शब्दांचा खंजिर दाखवणे हे माध्यमांना शोभणारे नाही. माधुरी पवार यांची नाराजी ही म्हणून केवळ वैयक्तिक भूमिका नसून, कलावंतांच्या सन्मानासाठीचा सामूहिक आवाज आहे.

माध्यमांना आवश्यक असलेली नवसंहिता

आज माध्यमांनी स्वत:साठी काही मूलभूत शिस्ती पुन्हा परिभाषित करायला हव्यात. शब्दांच्या वापरात संवेदनशीलता ठेवणे. कलाकार, समाजघटक आणि परंपरांबाबत अवमानकारक शब्द टाळणे. शीर्षकासाठी भाषा बिघडवू नये. संपादनात भाषिक शुद्धता आणि अर्थछटांचे भान राखणे. माहितीपेक्षा मसाला जास्त देण्याची प्रवृत्ती थांबवणे. या गोष्टी करणे कठीण नाही, पण प्रत्येकवेळी सजग मन आणि संवेदनशील संपादकीय दृष्टिकोन आवश्यक आहे.

माधुरी पवार चक्क ब्रह्मराक्षस या कन्नड चित्रपटात…(व्हिडिओ)

भाषा कुठे नेतो आहोत?

भाषा म्हणजे संस्कृतीचा श्वास आहे. शब्द म्हणजे मूल्यांचे प्रतिबिंब. माध्यमे जर भाषेची नासधूस करतील तर समाजाचे दर्पणही विद्रूप होईल. ‘नाचवण’ सारखा शब्द बातमींमध्ये मिरवतो याचा अर्थ आपण कलाकारांचा मान, भाषेची प्रतिष्ठा आणि माध्यमांची जबाबदारी तिन्हींचा विचार हरवून बसलो आहोत. माधुरी पवार यांनी दिलेला इशारा हा वेळेतला इशारा आहे. शब्दांची जबाबदारी नाकारून चालणार नाही. माध्यमांसाठी ही जागे होण्याची आणि भाषेला योग्य सन्मान देण्याची हीच वेळ आहे.

गणेश आचार्य यांना मराठीतील माधुरीचे नृत्य कसे वाटले ?