साधक पवनासारखा हलका, पाण्यासारखा निराकार अन् आकाशासारखा सर्वव्यापी होतो तरी कसा ?

पवनाचा वारिका वळघे । चाले तरी उदकी पाऊल न लागे ।
येणें येणें प्रसंगे । येती बहुता सिद्धि ।। २७० ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – वायुरूप घोड्यावर बसतो व पाण्यावर चालला तरी पाण्यात पाऊल शिरत नाही. अशा अनेक सिद्धि त्यास प्रसंगानुसार प्राप्त होतात.

दह्यापासून ताक व लोणी तयार होते. हे लोणी ताकावर तरंगते. ही क्रिया विचारात घेऊन या ओवीकडे पाहावे. भावनांच्या, मोहाच्या, लोभाच्या, भीतीच्या, वा अहंकाराच्या पाण्यात आपण गुंतलेले आहोत. यातून मुक्त होण्यासाठी साधनेची रवी घुसळायला हवी. म्हणजे हे सर्व विकार आपणापासून दूर होतील अन् लोण्यासारखे आपण हलके होऊन पाण्यावर तरंगू शकतो. अर्थात जडत्व विरहित आत्मशक्ती आपणास प्राप्त होते.

भगवद्गीतेच्या सहाव्या अध्यायात “ध्यानयोग” या विषयावर भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनास उपदेश करतात. श्रीज्ञानेश्वर माउलींनी या अध्यायातील अतिसूक्ष्म योगतत्त्वांचे उकल करणारे ओवीरूप साक्षात्कार प्रकट केले आहेत. या अध्यायात योगी कसा असावा, त्याच्या साधनेचा परिणाम काय असतो, हे वर्णन करताना ही सुंदर ओवी आली आहे.

या ओवीत योगसिद्ध अवस्थेतील पुरुषाच्या अधिभौतिक शक्तींचा (सिद्धींचा) उल्लेख आहे. “सिद्ध” म्हणजे असा साधक, ज्याने आत्मानुभवाच्या उच्च शिखरावर पोहोचून इंद्रियांच्या मर्यादांना पार केले आहे. त्याच्या अस्तित्वात अतींद्रिय गुण उत्पन्न होतात. पण ही वर्णने फक्त चमत्कार सांगणारी नसून त्यामागील आध्यात्मिक संकेत शोधणे हीच ओवीच्या निरूपणाची खरी दिशा आहे.

पवनाचा वारिका वळघे – वाऱ्याचा स्वार, म्हणजे अगदी पवनासारखा हलका झालेला साधक.
चाले तरी उदकी पाऊल न लागे – तो जलावरून चालतो, पण पायाला पाणी लागत नाही; म्हणजे त्याचे शरीर स्थूल नियमांना बंधनकारक राहात नाही.
येणें येणें प्रसंगे – अशा वेळी, म्हणजे साधनेत विशिष्ट अवस्थेला पोहोचल्यावर.
येती बहुता सिद्धि – अनेक प्रकारच्या सिद्धी त्याच्या ठिकाणी प्रकट होतात.

योगीची अवस्थाः ‘पवनाचा वारिका’
“पवनाचा वारिका वळघे” – हा उपमा अलंकाराने परिपूर्ण आणि गूढार्थाने संपन्न आहे. साधक जेव्हा दीर्घकालीन ध्यान, संयम, प्राणायामाद्वारे चित्तशुद्धी करून आत्मशक्ती जागृत करतो, तेव्हा त्याचे शरीर वायुरूप होते. इथे वायुरूप होणे म्हणजे केवळ अदृश्य होणे नव्हे, तर संपूर्ण स्थूलतेच्या सीमांपासून विलग होणे.

पवन हे तत्व अत्यंत गतीशील, निर्बंध, सर्वत्र व्यापणारे असते. त्याचे कोणत्याही ठिकाणी बंधन नसते. अशाचप्रमाणे सिद्ध योगी सर्व बंधनांपासून मुक्त होतो. त्याच्या सत्त्वगुणाची उत्क्रांती इतकी होते की तो स्थूल देहाच्या मर्यादा पार करतो.

“उदकी पाऊल न लागे” – पाण्यावर चालणारा साधक
पाणी हे तत्व स्वभावतः वाहणारे, बदलणारे आणि अवघड नियंत्रणात राहणारे असते. शरीरसंपन्न कोणतीही वस्तू त्यात बुडते किंवा त्यावर परिणाम होतो. पण इथे श्रीमाऊली सांगतात की हा योगी पाण्यावरून चालतो, आणि तरीही त्याच्या पायाला पाणी लागत नाही – हे केवळ चमत्कार म्हणून न घेता, अत्युच्च समाधिस्थ अवस्थेचा संकेत म्हणून पहायला हवे.

या ओवीतील जल हे संपूर्ण भौतिक सृष्टीचे प्रतिक आहे. आणि “पाय न लागणे” हे संसाराच्या स्पर्शातून मुक्त होण्याचे दर्शन घडवते. हे त्या स्थितीचे वर्णन आहे जिथे आत्मा देहभान, इंद्रिय भान, वासनाभान यांपासून अलिप्त होतो. साधकाचा देह समाजात असूनही तो त्यामध्ये मिसळत नाही, पाण्यावरून जाऊनही पाण्यात न भिजणाऱ्या कमळाच्या पानासारखा.

“येणें येणें प्रसंगे” – ही अवस्था कशी निर्माण होते?
‘प्रसंग’ या शब्दाचा इथे फारच खोल अर्थ आहे. ही अवस्था अचानक निर्माण होत नाही. ती योगमार्गाच्या कठोर, सात्त्विक आणि दीर्घकालीन तपश्चर्येचा परिणाम आहे.
या ओवीपूर्वीच्या ओव्यांमध्ये ज्ञानेश्वर माउली सांगतात की साधकाच्या चित्तात एकवटलेपण निर्माण झाले की मन स्थिर होते, प्राण अपानाच्या मधे राहतो, आणि शेवटी चित्त, प्राण, बुद्धी या सर्व शक्ती केंद्रित होऊन योगी समाधी अवस्थेत पोहोचतो.
“येणें येणें प्रसंगे” म्हणजे प्राचीन योगसाधनेच्या त्या टप्प्यावर, जेव्हा आत्मज्ञानाचा प्रकाश अनुभवास येतो. तो ‘प्रसंग’ म्हणजे सद्गुरू कृपाप्रसाद, तपशक्तीची परिपक्वता आणि मनाच्या एकाग्रतेची कमाल अवस्था.

“येती बहुता सिद्धि” – सिद्धींचे आगमन
इथे ‘सिद्धी’ हा शब्द प्रचलित अर्थाने – अद्भुत क्षमता – यासाठी वापरलेला आहे. पण हे अद्भुत म्हणजे कोणताही तांत्रिक खेळ नव्हे, तर प्रपंच व भौतिक नियमांवर विजय मिळवणारी अंतःशक्ती आहे.

पतंजली योगसूत्रात अष्टसिद्धींचा उल्लेख आहे –

अणिमा – अणूपेक्षा लहान होण्याची शक्ती
लघिमा – अत्यंत हलके होणे
महिमा – अत्यंत विशाल होणे
प्राप्ति – सर्व काही प्राप्त करणे
प्राकाम्य – मनातील इच्छा त्वरित पूर्ण करणे
ईशित्व – सर्वांवर प्रभुत्व
वशित्व – सर्वावर नियंत्रण
कामावसायिता – मनाप्रमाणे संकल्प सिद्ध करणे

ज्ञानेश्वरीत जिथे ‘बहुता सिद्धि येती’ असे म्हटले आहे, तिथे अशा अनेक क्षमता, योगीच्या ठिकाणी ‘आपोआप’ उत्पन्न होतात, कारण त्याचे मन, प्राण, आणि आत्मा ह्या सर्व अत्युच्च स्थरावर पोहोचतात.

योगसिद्धी : साधनेचा अंतिम ध्येय की अपघाती आकर्षण?
सिद्धी प्राप्त होणे ही योगमार्गातील एक उपज आहे, ती साधकाचे अंतिम ध्येय नाही. ज्ञानेश्वर माउली किंवा इतर संत हे नेहमीच या सिद्धींना फारसे महत्त्व देत नाहीत.
‘सिद्धि’ म्हणजे साधनेचा अंतिम पुरस्कार नव्हे, तर साधकाची परीक्षा आहे. बऱ्याचदा सिद्धी माणसाला ईश्वरापासून परावृत्त करतात, अहंकार वाढवतात. म्हणून संत सदैव सांगतात की सिद्धी आल्या तरी त्याकडे दुर्लक्ष करावे.
माउलींच्या दृष्टीने आत्मप्राप्ती हेच अंतिम ध्येय आहे – “सिद्धींची निंदा नाही, पण त्या आल्या तरी त्यांच्याकडे पाहू नकोस” – असे ते इतरत्र सुचवतात.

अध्यात्मिक अर्थ – पाण्यावर पाय न लागणे म्हणजे अलिप्तता
या ओवीचा गूढार्थ जीवनाच्या प्रत्येक पातळीवर उपयुक्त आहे. आपल्या साधनेतही अनेकदा आपण “भिजून जातो” – भावनांच्या, मोहाच्या, लोभाच्या, भीतीच्या, वा अहंकाराच्या पाण्यात. पण जर आपण योगी होऊ शकलो, तर या साऱ्या पाण्यांवरून चालू शकतो – म्हणजे त्या त्रासदायक भावनांमध्ये गुरफटून न जाता, त्यांच्यावर प्रभुत्व मिळवतो.
‘पाण्यावरून चालणारा योगी’ म्हणजे परिस्थिती कितीही वादळी असली तरी अंतर्मन शांत ठेवणारा ज्ञानी. त्याचे पाय पाण्यात जात नाहीत – कारण त्याचे चित्त त्या वासनांशी एकरूप होत नाही.

गुरुच्या कृपेने सिद्धि :
सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे हे सिद्धत्व एकट्याच्या परिश्रमावर नाही, तर गुरु-कृपेच्या प्रसादावर उभे आहे.
गुरुचरणांचे चिंतन आणि नामजपाच्या एकाग्रतेतून जेव्हा चित्त निर्मळ होते, तेव्हाच ही अद्भुत स्थिती येते. त्या वेळेस देह जरी असतो, तरी तो ‘मीपणा’ गळून पडतो. तेव्हा साधक पवनासारखा हलका, पाण्यासारखा निराकार आणि आकाशासारखा सर्वव्यापी होतो.

उपसंहार :
ही ओवी फक्त एका सिद्ध योगीचे चमत्कारी वर्णन नसून, ती प्रत्येक साधकाच्या अंतःप्रवासाची दिशा दर्शवते.
आजच्या काळातही, ज्यांना आपण भौतिकतेच्या विळख्यात अडकलेले आहोत, त्यांच्यासाठी ही ओवी एक संदेश आहे – की जर साधना, संयम, आणि गुरुकृपेच्या आधारे आपण स्वतःच्या आत्मस्वरूपाशी एकरूप झालो, तर आपल्यालाही ‘पाण्यावरून चालणे’ – म्हणजे जगात राहून जगाच्या स्पर्शापासून अलिप्त राहणे – शक्य होईल.
हीच खरी सिद्धी, आणि हाच आत्मविकासाचा मार्ग आहे – जेथे माणूस साधक बनतो, साधक सिद्ध बनतो, आणि सिद्ध परमात्माशी एकरूप होतो.