आनंदी साधनेतून नैसर्गिक आत्मप्राती हेच ध्येय

सहजें आंगिक जेतुली आहे । तेतुलियाची जरी सिद्धि जाये ।
तरी हाचि मार्गु सुखोपायें । अभ्यासीन ।। ३३४ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – माझ्या अंगात स्वभावतः जितकी योग्यता आहे. तेवढ्याच योग्यतेनें जर हा अभ्यास सिद्धीला जाईल, तर याच मार्गाचा मी सुखाने अभ्यास करीन.

संत ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेली ज्ञानेश्वरी ही गीतेवर आधारित अमूल्य आध्यात्मिक ग्रंथसंपदा आहे. अध्याय सहावा ध्यानयोग आत्मशुद्धीसाठी आवश्यक असलेल्या साधनेविषयी सखोल मार्गदर्शन करणारा आहे. या अध्यायातील ही ओवी क्रमांक ३३४ एका अत्यंत सूक्ष्म परंतु अत्यंत मोलाच्या साधनतत्त्वावर भाष्य करते स्वधर्म, सहजता आणि योग्यतेचा अभ्यास.

या ओवीमध्ये साधकाच्या स्वभावानुसार, सहजतेनं जो मार्ग आपल्याला योग्य वाटतो, तोच अनुसरणे श्रेष्ठ ठरते, हा विचार मांडलेला आहे. या विचाराच्या पार्श्वभूमीवर योगसाधनेतील वैविध्य, मानसिक अनुकूलता, आत्मस्वरूपाची जाणीव आणि सहजभाव यांचे विशेष महत्त्व अधोरेखित होते.

“सहजें आंगिक जेतुली आहे”
माझ्या अंगात (स्वभाव, प्रकृती, वृत्ती यांत) जी योग्यता सहज असते… म्हणजे जी सुसंगत, सहज सुलभ, नैसर्गिक आणि आत्मसात होणारी वाटते…

“तेतुलियाची जरी सिद्धि जाये”
जर त्या सहजतेच्या प्रमाणातच (मर्यादेतच) सिद्धी प्राप्त होत असेल…म्हणजे फार काही अतिरिक्त कष्ट न घेता, आपल्या सहज मार्गानं, ज्यामुळे मनात विरोध उत्पन्न होत नाही, अशा पद्धतीनं फलप्राप्ती होत असेल…

“तरी हाचि मार्गु सुखोपायें अभ्यासीन”
तर मी तोच मार्ग सुखाने, समाधानाने आणि सहजतेने अनुसरेन…आणि अभ्यासाने त्यात प्रगती करीन, सातत्य टिकवीन…

तात्त्विक विश्लेषण
ही ओवी आत्मानुशासनाच्या क्षेत्रात एक मौल्यवान तत्वज्ञान सांगते – सहजतेतून साधना.

सहजता म्हणजे काय?
“सहज” म्हणजे स्वाभाविक, मनात आणि शरीरात कोणत्याही प्रकारचा ताण न आणणारा मार्ग. ज्ञानेश्वर माऊली इथे स्पष्ट सांगतात की साधना करताना काही कृत्रिमपणा, आडवळण, अथवा आपल्याला न जुळणारे मार्ग वापरण्याची गरज नाही. आपल्या स्वभावाला जे सुसंगत वाटते, त्याच मार्गानं साधना केल्यास ती दीर्घकाळ टिकू शकते.

उदाहरणार्थ, कुणाला ध्यानात रमायला आवडते, कुणाला जप करणे सोपे वाटते, कुणाला सेवा करण्यात समाधान वाटते, तर कुणी नामस्मरणात गहिवरतो. प्रत्येक साधकाचा स्वभाव, मनोवृत्ती, पूर्वसंचित कर्मानुसार भिन्न असतो. म्हणूनच सर्वांसाठी एकच ठराविक साधना बंधनकारक ठरत नाही.

योग्यता आणि साध्य
“आंगिक जेतुली” या शब्दात ज्ञानेश्वर स्वाभाविक क्षमता (inherent aptitude) याकडे सूचित करतात. प्रत्येक माणसाच्या शरीरातील, मनातील, भावनिक आणि आध्यात्मिक रचनामध्ये काही विशिष्ट सामर्थ्ये असतात. जशी एखाद्या वादकाची बोटं संगीतासाठी सुसंगत असतात, तसेच साधनेसाठीही काही स्वाभाविक गुण असतात.

या ओवीत एक सूक्ष्म परंतु अत्यंत व्यवहार्य तत्त्व स्पष्ट होते – जे सोपं आहे, ते टिकावू असतं. जो मार्ग आपल्या वृत्तींना, स्वभावाला, भावनांना अनुकूल आहे, तो मार्ग आपल्याला लवकर आत्मसात करता येतो, त्यातून आनंद प्राप्त होतो, त्यामुळे तो “सुखोपाय” ठरतो.

सिद्धी म्हणजे काय?
“सिद्धि जाये” – म्हणजे त्या मार्गाने अंतिम लक्ष्य, आत्मसाक्षात्कार, शांती, समाधी, किंवा आध्यात्मिक उन्नती प्राप्त होईल. इथे “सिद्धी” या शब्दाचा अर्थ चमत्कारी, अलौकिक शक्तींपेक्षा, अंतर्मुखी होणं, आत्मानुभव प्राप्त करणं, आणि मनाची एकाग्रता वाढवणं – असा समजायला हवा.

ज्ञानेश्वर माऊलीचं गीतेचं भाष्य हे “सिद्धांत” आणि “अनुभव” यांचा संगम आहे. सिद्धी म्हणजे बाह्य श्रमांनी मिळवलेली केवळ पातळ उपलब्धी नाही, तर स्वभावाशी सुसंगत साधना करत करत आत्म्याची प्रतीती येणं – हे अंतिम साध्य आहे.

मार्ग म्हणजे काय?
“मार्ग” म्हणजे साधनेचा तो मार्ग जो आपल्या अंतःकरणाशी जुळतो. भगवंताच्या प्राप्तीसाठी अनेक मार्ग आहेत – भक्तीयोग, ज्ञानयोग, कर्मयोग, राजयोग, सहजयोग, जपयोग, ध्यानयोग इत्यादी. परंतु प्रत्येकासाठी हा मार्ग वेगळा असतो. जेव्हा आपण आपल्या आत्मिक प्रवृत्तीशी सुसंगत असलेला मार्ग स्वीकारतो, तेव्हा त्यात ‘स्वातंत्र्य’ आणि ‘प्रेम’ असते. म्हणून तो मार्ग ‘सुखोपाय’ ठरतो.

अनुभवसिद्धता
साधनेत सातत्य ठेवण्यासाठी ती ‘आवडती’ हवी. ती हृदयाशी, स्वभावाशी जुळली पाहिजे. अनेक जण फॅशनप्रमाणे इतरांनी सांगितलेला मार्ग चालू करतात – परंतु तो टिकत नाही. कारण त्या साधनेत त्यांचं मन रमलेलं नसतं. उदा. एखाद्याला शांत बसून ध्यान करणे जमत नाही, परंतु हरिपाठ करणे, किंवा गाणं म्हणणे आवडते. अशावेळी जर त्या व्यक्तीला बळजबरीने ध्यान लावायला सांगितलं, तर तो मार्ग त्याच्यासाठी ‘सुखोपाय’ ठरणार नाही.

ज्ञानेश्वर माऊली सांगतात की, साधना ही सुखद व्हावी लागते – कारण ती दीर्घकाळ चालणारी गोष्ट आहे. त्यात जर सुख जाणवले, तरच ती टिकते. आणि टिकली तरच फळ मिळते.

गुरु-कृपा आणि साधनेचा मार्ग
गुरु अनेक मार्ग सांगतात – परंतु सच्चा गुरु साधकाच्या स्वभावाचा विचार करून त्याला ‘स्व’त:चा मार्ग शोधायला मदत करतो. हेच माऊली अप्रत्यक्षपणे सांगतात – माझ्या अंगी जी स्वाभाविक योग्यता आहे, त्याच्याच मार्गाने मी पुढे जाईन. गुरु मार्ग दाखवतो, पण चालावं लागतो शिष्यानेच. जो मार्ग आपल्या पायांना, शरीराला, मनाला, आत्म्याला सहज वाटतो – तोच गुरुही अनुमोदित करतो.

ध्यानयोगाच्या संदर्भात
या अध्यायात श्रीकृष्ण अर्जुनाला ध्यानयोग शिकवत आहेत. ध्यान म्हणजे अंतर्मुख होणं, एकाग्रतेने आत्म्याच्या स्वरूपात स्थिर होणं. परंतु प्रत्येक व्यक्तीचा ध्यानाचा मार्ग वेगळा असतो – काहींना श्वासावर लक्ष केंद्रित करणे सोपं वाटते, काहींना मंत्राचा जप सोपा वाटतो, तर काहींना ध्यानात बसण्याआधी नामस्मरण किंवा भजन आवश्यक वाटतं.

ज्ञानेश्वर म्हणतात – जो मार्ग तुझ्या अंगाला, मनाला, स्वभावाला सहज वाटतो, तोच घे. आणि जर त्यानेही तुला सिद्धी मिळत असेल, तर दुसऱ्या मार्गांचा हट्ट धरू नकोस.

आत्मचिंतन
या ओवीतून आपल्याला एक अंतर्मुख करणारा प्रश्न विचारावा लागतो – “माझ्या स्वभावानुसार मला कोणता साधनेचा मार्ग योग्य वाटतो?” हे उत्तर शोधणं म्हणजेच आत्मपरीक्षण. आपण जर ‘स्वतःला ओळखणं’ हे साधनेचं पहिले पाऊल मानलं, तर ही ओवी त्या वाटचालीला आरंभ देणारी ठरते.

समारोप
“सहजें आंगिक जेतुली आहे…” ही ओवी म्हणजे प्रत्येक साधकासाठी वैयक्तिक साधनेचं महामंत्र आहे. ज्ञानेश्वर माऊली स्वतःच्या जीवनातदेखील अत्यंत सहज मार्ग घेतात – हरिपाठ, नामस्मरण, आत्मचिंतन. कोणताही जबरदस्त उपवास, तपश्चर्या, बाह्य आडवळणाचा मार्ग नाही. फक्त मनाचा, भावनेचा आणि आत्म्याचा अंतःप्रवेश.

त्यामुळे ही ओवी शिकवते –
स्वतःचा स्वभाव जाणावा
सहज आणि नैसर्गिक साधनेचा मार्ग निवडावा आणि त्या मार्गात सातत्य, प्रेम व श्रद्धेने चालत राहावे
कारण – सहजतेतूनच सच्चे साध्य साधले जाते.

ही ओवी केवळ शब्दांची मांडणी नाही, ती एका अखंड आध्यात्मिक विचारप्रवाहाचा झरा आहे. साधनेत आनंद मिळावा, त्यात नैसर्गिकता असावी, आणि अंतिमतः आत्मप्राप्ती व्हावी – हे तिचं गूढ आणि गहिरे रहस्य आहे.