पूर्वजन्मातील संस्कारांमुळे…

तिये सिद्धप्रज्ञेचेनि लाभे । मनचि सारस्वतें दुभे ।
मग सकळ शास्त्रें स्वयंभे । निघती मुखें ।। ४५४ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – पूर्वजन्मांत तयार झालेली बुद्धि त्याला अनुकूल असल्यामुळें त्याचें मनच सर्व विद्यांना प्रसवतें आणि मग सर्व शास्त्रें आपोआप त्याच्या मुखांतून निघतात.

ज्ञानेश्वरीच्या सहाव्या अध्यायातील ही ओवी साधकाच्या आध्यात्मिक प्रगतीतील एक अत्यंत सूक्ष्म आणि अद्भुत स्थितीचे वर्णन करते. संत ज्ञानेश्वर माउलीने या ओवीतून सांगितले आहे की जेव्हा सिद्धप्रज्ञतेचा लाभ होतो, तेव्हा साधकाचे मनच स्वतःच “सरस्वती” बनते. त्याला वेगळ्या अभ्यासाची, पाठांतराची, ग्रंथपठणाची गरज राहत नाही. त्याच्या अंतःकरणातून ज्ञानस्वरूपाची अशी सरिता वाहते की, सर्व शास्त्रांचे सार आपोआप त्याच्या मुखातून प्रकट होते. ही अवस्था म्हणजे साधकाच्या अंतःकरणातील ‘अनुभवाची परिपक्वता’ आणि पूर्वजन्मीची संस्कारशक्ती जागृत झाल्याचे द्योतक आहे.

मनचि सारस्वतें दुभे

माउली येथे सांगतात की जेव्हा साधक सिद्धप्रज्ञ होतो, तेव्हा त्याच्या मनात ‘सरस्वतीचे दुध’ वाहू लागते. याचा अर्थ असा की त्या साधकाचे मनच ज्ञानाचा स्रोत बनते. नेहमीप्रमाणे आपण बाहेरून ग्रंथ वाचतो, गुरुजनांकडून शिकतो, शास्त्रांचे विवेचन ऐकतो, अभ्यास करतो आणि नंतरच त्याचा काही अंश आपल्या बुद्धीत साठवला जातो. पण येथे त्याच्या उलट घडते. साधकाच्या चित्तातली अंतःप्रज्ञा स्वतः ज्ञानरूपिणी सरस्वती बनून प्रकट होते.
ही अवस्था ‘श्रवण, मनन, निदिध्यासन’ या टप्प्यांवरून पुढे गेलेली असते. सामान्य माणसासाठी ज्ञान हे बाह्यस्रोतांमधून मिळणारे असते – शिक्षक, ग्रंथ, समाज, संस्कृती यांतून. पण सिद्धप्रज्ञासाठी ज्ञान हे आत्मस्वरूपातून उगम पावणारे असते.

सकळ शास्त्रें स्वयंभे निघती मुखें

“स्वयंभे” हा शब्द अत्यंत महत्त्वाचा आहे. म्हणजे साधकाच्या मुखातून निघणारे शास्त्रज्ञान हे त्याने पूर्वी अभ्यासलेले, मुखोद्गत केलेले, अथवा शिकलेले नसते. ते स्वतःच प्रकट होते. जसे झऱ्याच्या उगमस्थानातून पाणी वाहते, तसेच ज्ञान त्याच्या मुखातून ओसंडून वाहते.
येथे लक्षात घ्यावे की हे ज्ञान फक्त पाठांतर किंवा ग्रंथांतील वाक्यांची पुनरावृत्ती नसते. उलट, ते त्या ग्रंथांचे गूढ तत्त्व, आत्म्याला भिडणारे सार, अनुभवातून उमटणारे सत्य असते. म्हणूनच संतांच्या वचनांत वेगळा प्रभाव, तेज आणि सामर्थ्य असते.
ज्ञानेश्वर माउलींचे स्वतःचे आयुष्य हे याचे उत्तम उदाहरण आहे. केवळ सोळा वर्षांच्या अल्पायुष्यात त्यांनी एवढे गहन आणि व्यापक ज्ञान लोकांसमोर ठेवले, हे त्याच सिद्धप्रज्ञ स्थितीचे फलित होते. त्यांना पारंपरिक शिक्षणाची दीर्घ शृंखला नव्हती, पण तरीही त्यांच्या मुखातून उपनिषद, वेद, गीता, योगशास्त्र यांचे सार सहज वाहू लागले.

पूर्वजन्मीचे संस्कार

या ओवीच्या संदर्भात ज्ञानेश्वर माउली सांगतात की साधकाला जे ज्ञान सहज प्रकट होते ते त्याच्या पूर्वजन्मातील संस्कारांमुळे असते. ‘पूर्वजन्मांत तयार झालेली बुद्धी’ त्याला अनुकूल ठरते. आपल्याला आयुष्यात अनेकदा दिसते – काही मुलं अगदी लहान वयातच एखाद्या कलाविषयात विलक्षण प्रावीण्य मिळवतात. कुणी पियानो वाजवतो, कुणी गणिती कोडी सहज सोडवतो, कुणी वेद मंत्र स्मरतो. ही सहजता म्हणजे पूर्वजन्मातील साधना, संस्कार आणि अनुभवांचा ठेवा आहे.
संतांचा विश्वास आहे की आत्मा हा नित्य आहे, फक्त शरीरांचे आवरण बदलते. त्यामुळे एका जन्मातील साधना अपूर्ण राहिली तरी तिचे बीज पुढच्या जन्मात अंकुरते. जेव्हा योग्य योग येतो, तेव्हा ती बीजे प्रकट होतात आणि ज्ञान झऱ्यासारखे वाहते.

ज्ञानाचे स्वरूप

येथे “शास्त्रें” या शब्दाला विशेष महत्त्व आहे. हे फक्त वेद, उपनिषद, गीता, पुराण एवढ्यापुरतेच मर्यादित नाही. जीवनाचे जे काही मूलभूत सत्य आहे – धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष, योग, भक्ती, कर्म, ज्ञान – त्याचे संपूर्ण विवेचन या शास्त्रांमध्ये सामावलेले आहे. सिद्धप्रज्ञ झाल्यावर ही सर्व शास्त्रें वेगळी शिकावी लागत नाहीत; त्यांची मूळ गाठ स्वतःच्या अंतःकरणातच सापडते.

जसे आकाशात चंद्र असतो, पण मेघांमुळे दिसत नाही, तसेच प्रत्येक जीवाच्या अंतःकरणात ज्ञान असते. मात्र अहंकार, वासनांचे ढग, अज्ञानाचे आवरण यामुळे ते झाकलेले असते. साधनेतून हे मेघ बाजूला झाले की, ज्ञानस्वरूप चंद्र प्रकट होतो. त्या क्षणी शास्त्रांचे सारे तत्त्व आपल्या अंतःकरणातून आपोआप उलगडू लागते.

गुरु-कृपा आणि ज्ञानप्राप्ती

माउलींच्या ओवीचा आशय फक्त ‘पूर्वजन्मीचे संस्कार’ एवढ्यापुरता मर्यादित नाही. त्यात ‘गुरु-कृपा’ या तत्त्वालाही सूक्ष्मतेने सामावलेले आहे. कारण पूर्वजन्मातील साधना जरी असली तरी ती जागृत करणारी शक्ती म्हणजे गुरुची कृपा. गुरु हृदयातील सुप्त बीजांना पाणी घालतात, सूर्यप्रकाश देतात आणि ते फुलवतात.
संत तुकाराम महाराज म्हणतात – “गुरु कृपा झाली, ब्रह्म भेटले घरी”. म्हणजेच ज्ञानाची प्रकटता ही केवळ अभ्यासाने किंवा तर्कशास्त्राने होत नाही, तर गुरुच्या ज्ञान स्पर्शाने, त्यांच्या अनुग्रहाने होते.

अनुभवसिद्ध ज्ञान विरुद्ध पुस्तकी ज्ञान

या ओवीतून आणखी एक सूक्ष्म भेद लक्षात येतो. पुस्तकी ज्ञान हे स्मरणशक्तीवर आधारित असते. एखाद्या विद्यार्थ्याने ग्रंथ वाचले, पाठ केले आणि नंतर सांगितले, तर ते पुस्तकी ज्ञान आहे. पण सिद्धप्रज्ञाच्या मुखातून जे शास्त्रज्ञान वाहते, ते अनुभवातून आलेले असते. त्यामुळे त्याला वेगळे तेज, प्रामाणिकपणा आणि सामर्थ्य असते.
जसे एखादा शास्त्रज्ञ प्रयोग करून सत्य शोधतो, तसेच संतांचा अनुभव हा अंतर्मुख साधनेतून मिळालेला असतो. त्यामुळे त्यांचे ज्ञान ‘साक्षात्कारी’ असते. ते इतरांना केवळ ऐकवले जात नाही, तर जगायला प्रेरित करते.

ज्ञान आणि साधकाचे व्यक्तिमत्त्व

सिद्धप्रज्ञ झाल्यावर साधकाचे व्यक्तिमत्त्व पूर्णतः रूपांतरित होते. त्याचे बोलणे, वागणे, वर्तन – सर्वत्र ज्ञानाचा झरा वाहतो. त्याला वेगळे अलंकार, ग्रंथांचे उद्गार, तर्कशास्त्रीय पुरावे देण्याची गरज भासत नाही. कारण त्याच्या अस्तित्वातच ज्ञान झिरपत असते.
इतिहासात आपण असे अनेक संत पाहतो – ज्ञानेश्वर, तुकाराम, एकनाथ, रामदास, नामदेव. त्यांचे बोलणे, कीर्तन, अभंग ही केवळ साहित्य नव्हते; ती त्यांच्या अंतःकरणातून उमटलेली अनुभूती होती. म्हणूनच ती लोकांच्या हृदयाला भिडली आणि आजही जिवंत आहे.

आधुनिक संदर्भात विचार

आजच्या काळात ही ओवी आपल्याला काय शिकवते? आज माहितीचा स्फोट झालेला आहे. इंटरनेटवर, ग्रंथालयांत, माध्यमांत प्रचंड प्रमाणात माहिती उपलब्ध आहे. पण तरीही लोक गोंधळलेले, अस्वस्थ, संभ्रमित आहेत. कारण माहिती वेगळी आणि खरे ज्ञान वेगळे.
खरे ज्ञान तेव्हाच मिळते जेव्हा अंतःकरण निर्मळ असते, साधना सातत्याने केली जाते, आणि गुरु-कृपेने आत्मस्वरूपाचा अनुभव मिळतो. तेव्हा आपल्याला प्रत्येक परिस्थितीत काय योग्य, काय अयोग्य, काय शाश्वत आणि काय अशाश्वत – हे स्पष्ट दिसते.
आज आपण हेच पाहतो – एखादा माणूस फार शिक्षण घेतलेला नसतो, पण त्याचे बोलणे गहन भासते; कारण ते अनुभवातून आलेले असते. दुसरीकडे, कुणी प्रचंड ग्रंथ वाचलेला असतो, पण त्याच्या बोलण्यात खोली नसते. हाच या ओवीचा सारांश आहे.

ही ओवी आपल्याला सांगते की सिद्धप्रज्ञतेचा लाभ झाल्यावर साधकाचे मनच ज्ञानमाता सरस्वती बनते. पूर्वजन्मातील संस्कार, गुरु-कृपा, साधनेची परिपक्वता यामुळे ज्ञान आपोआप त्याच्या मुखातून प्रकट होते. हे ज्ञान अनुभवसिद्ध असल्याने त्यात तेज आणि प्रभाव असतो.
म्हणूनच खरी साधना ही फक्त बाह्य शास्त्रपठणापुरती नसून अंतर्मुख होऊन आत्मस्वरूपाचा शोध घेण्यात आहे. जेव्हा मनाची सारी वासनात्मकता निवळते, अहंकार नष्ट होतो, आणि साधक अंतर्मुख होऊन परमात्म्याशी एकरूप होतो, तेव्हा त्याच्या अस्तित्वातूनच शास्त्रांचे सार ओसंडून वाहते.
ज्ञानेश्वर माउलींची ही ओवी आपल्याला स्मरण करून देते की ग्रंथांचे खरे वाचन म्हणजे स्वतःच्या अंतःकरणाचे वाचन. आणि जेव्हा हे वाचन साधकाला जमते, तेव्हा त्याच्या जीवनाचाच प्रत्येक श्वास ज्ञानशास्त्रांचे साक्षात्कारी प्रकट रूप होतो.