स्वतःच्या अस्तित्वाच्या केंद्राकडे वळण्याची प्रक्रिया म्हणजे अध्यात्म

सांगा कवण तें ब्रह्म । कायसया नाम कर्म ।
अथवा अध्यात्म । काय म्हणिपे ।। २ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय आठवा

ओवीचा अर्थ – सांगा, तें ब्रह्म कोणतें ? कर्म कशाचें नांव आहे ? आणि अध्यात्म म्हणतात तें काय ?

भगवद्गीतेच्या आठव्या अध्यायाच्या आरंभी अर्जुनाने विचारलेला हा प्रश्न केवळ बौद्धिक जिज्ञासा नाही; तो मानवी जीवनाच्या मुळाशी जाणारा, अस्तित्वाच्या अर्थाला स्पर्श करणारा प्रश्न आहे. अर्जुन जणू श्रीकृष्णांना म्हणतो आहे— हे केशवा, तू वारंवार ब्रह्म, कर्म आणि अध्यात्म यांचा उल्लेख करतोस; पण हे शब्द माझ्या बुद्धीला कळत नाहीत. या शब्दांआड नेमकं वास्तव काय आहे, ते मला स्पष्ट सांग. ज्ञानेश्वर महाराज या ओवीतून अर्जुनाच्या या जिज्ञासेला शब्दरूप देतात आणि पुढील निरूपणासाठी दार उघडतात.

‘ब्रह्म’ हा शब्द उच्चारताच सामान्य माणसाच्या मनात एक असीम, अमूर्त, गूढ अशी कल्पना उभी राहते. काहींना ते दूरवरचे, अगम्य, फक्त संन्याशांच्या अनुभूतीचे विषय वाटते. पण ज्ञानेश्वरांच्या दृष्टीने ब्रह्म हे कुठे वेगळे, दूर किंवा अलिप्त नाही. ब्रह्म म्हणजे अस्तित्वाचा मूळ स्रोत—जे आहे, जे दिसते, जे दिसत नाही, जे बदलते आणि जे बदलत नाही, त्या सर्वांचे अंतःसूत्र. जसे सोन्याच्या अनेक दागिन्यांत रूप वेगवेगळे असले तरी सोने एकच असते, तसेच जगातील असंख्य रूपांतून व्यक्त होणारे जे एकत्व आहे, तेच ब्रह्म.

अर्जुनाचा प्रश्न आहे— “कवण तें ब्रह्म?” म्हणजे ते ब्रह्म नक्की कोणते ? याचा अर्थ ब्रह्माला नाव, रूप, सीमा लावता येईल का ? ज्ञानेश्वर सांगतात की ब्रह्म हे कुठल्याही व्याख्येच्या आधीचे आहे. शब्द जन्मण्याआधी जे होते, विचार उगवण्याआधी जे होते, तेच ब्रह्म. ते पाहता येत नाही, पकडता येत नाही; पण त्याच्याशिवाय काहीच अस्तित्वात राहू शकत नाही. श्वास चालतो, डोळे पाहतात, मन विचार करते—या साऱ्यांमागे जे साक्षीस्वरूप आहे, तेच ब्रह्म.

यानंतर अर्जुन विचारतो— “कायसया नाम कर्म ?” कर्म म्हणजे काय, आणि कशाला कर्म म्हणतात ? सामान्यतः कर्म म्हणजे कृती—चांगली किंवा वाईट, पुण्य किंवा पाप. पण ज्ञानेश्वर कर्माची व्याप्ती अधिक खोलवर नेऊन सांगतात. कर्म म्हणजे फक्त हातांनी केलेली कृती नव्हे; मनाने केलेला विचार, इच्छेचा उदय, अहंकाराची हालचाल—हे सारे कर्माच्या परिघात येते. कारण कर्म हे केवळ बाह्य कृतीत नसून अंतःप्रेरणेत रुजलेले असते.

कर्माचे मूळ ‘मी कर्ता आहे’ या भावनेत आहे. जेव्हा मन स्वतःला स्वतंत्र कर्ता मानते, तेव्हा प्रत्येक कृती कर्म बनते आणि त्या कर्माला फळ चिकटते. पण ज्या क्षणी कर्तेपणाचा अभिमान गळून पडतो, त्या क्षणी कृती होते, पण कर्म राहत नाही. नदी वाहते, सूर्य प्रकाश देतो, वारा वाहतो—ते कर्ता असल्याच्या भावनेने काही करत नाहीत; म्हणून त्यांना कर्मबंधन नाही. माणूस मात्र ‘मी करतो’ या भावनेत अडकतो आणि कर्मचक्रात गुरफटतो.

अर्जुनाचा तिसरा प्रश्न अधिक सूक्ष्म आहे— “अथवा अध्यात्म काय म्हणिपे ?” अध्यात्म म्हणजे नेमकं काय ? अध्यात्म हा शब्द अनेकदा गूढतेच्या धुक्यात झाकला जातो. काहींना तो पूजा-पाठ, जप-तप, संन्यास यापुरता मर्यादित वाटतो. पण ज्ञानेश्वर अध्यात्माला जीवनापासून वेगळं करत नाहीत. अध्यात्म म्हणजे स्वतःच्या आत पाहण्याची कला. ‘अधि’ म्हणजे आत आणि ‘आत्मा’ म्हणजे स्वस्वरूप—स्वतःच्या अस्तित्वाच्या केंद्राकडे वळण्याची प्रक्रिया म्हणजे अध्यात्म.

अध्यात्म म्हणजे जग सोडून देणे नव्हे, तर जगात राहूनही जगाने आपल्याला गिळू न देणे. देह, मन, बुद्धी यांच्या पलीकडे जे शुद्ध चैतन्य आहे, त्याची ओळख करून घेणे म्हणजे अध्यात्म. बाहेरच्या जगात सुख-दुःखाची ये-जा सुरू असते; पण आत जो स्थिर साक्षीभाव आहे, त्याच्याशी नाते जोडणे ही अध्यात्माची वाट आहे.

या ओवीत अर्जुन तीन प्रश्न विचारतो, पण प्रत्यक्षात तो एकाच सत्याकडे जाण्याचा प्रयत्न करतो. ब्रह्म, कर्म आणि अध्यात्म हे तीन वेगवेगळे विषय नसून एकाच वास्तवाच्या तीन बाजू आहेत. ब्रह्म म्हणजे सत्याचे अंतिम स्वरूप; कर्म म्हणजे त्या सत्याशी विस्मरणात राहून केलेली हालचाल; आणि अध्यात्म म्हणजे त्या विस्मरणातून बाहेर पडण्याची प्रक्रिया.

ज्ञानेश्वरांच्या भाषेत सांगायचे तर, ब्रह्म हे आकाशासारखे सर्वव्यापी आहे; कर्म म्हणजे त्या आकाशात उठणारे ढग; आणि अध्यात्म म्हणजे त्या ढगांआड लपलेले आकाश पुन्हा ओळखणे. ढग येतात-जाता राहतात, पण आकाश अबाधित राहते. तसेच कर्म येतात-जाता राहतात, पण ब्रह्म सदा स्थिर असते.

या ओवीचे सौंदर्य असे की ती केवळ तात्त्विक चर्चा घडवत नाही, तर साधकाला अंतर्मुख करते. “सांगा” हा शब्द अत्यंत महत्त्वाचा आहे. अर्जुन म्हणतो— सांगा, म्हणजे मला फक्त तत्त्वज्ञान सांगू नकोस, तर माझ्या जीवनाला दिशा देईल असे स्पष्ट करून सांग. ज्ञानेश्वरांच्या मते, अध्यात्म हे अनुभवप्रधान आहे. ते वाचून किंवा ऐकून पूर्ण होत नाही; ते जगावे लागते.

आजच्या काळातही हा प्रश्न तितकाच लागू आहे. आपण सतत कृती करत आहोत, धावत आहोत, पण समाधान दूरच आहे. कारण कर्म आहे, पण अध्यात्म नाही; कृती आहे, पण ब्रह्माची जाणीव नाही. ज्ञानेश्वर या ओवीतून आपल्याला थांबवून विचारायला लावतात— मी जे करतो आहे, ते कोणाच्या भावनेने करतो आहे? माझ्या आतला साक्षी जागा आहे का?

अर्जुनाचा प्रश्न प्रत्येक माणसाचा प्रश्न आहे. आणि ज्ञानेश्वरांचे उत्तर केवळ अर्जुनासाठी नाही, तर काळाच्या पलीकडे उभे राहून प्रत्येक शोधकासाठी आहे. ब्रह्म जाणायचे असेल तर बाहेर शोधू नका; कर्म मुक्त करायचे असेल तर कर्तेपण सोडा; अध्यात्म जगायचे असेल तर स्वतःकडे वळा.

याच ओवीतून ज्ञानेश्वर अध्यात्माचा खरा अर्थ उलगडतात—तो म्हणजे जीवनाशी पळ काढणे नव्हे, तर जीवनाला पूर्णपणे, सजगतेने, ब्रह्मभावाने स्वीकारणे. आणि अशा स्वीकारातच मानवी जीवनाचे अंतिम सार्थक दडलेले आहे.