मन कितीही उधळले तरी त्यावर विजय मिळवता येतो

आंगी योगाचें होय बळ । तरी मन केतुलें चपळ ।
काय महदादि हें सकळ । आपु नोहे ।। ४२६ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – अंगामध्ये योगाचें जर सामर्थ्य असेल तर त्यापुढें मनाची चपलता ती किती आहे ? हें महततत्त्वादि सर्व आपल्या आधीन होणार नाही काय ?

मनुष्यजीवनाचा सर्वांत गूढ आणि सर्वांत कठीण भाग म्हणजे मनाचे आटोक्यात आणणे. आपण शरीरावर कितीही नियंत्रण मिळवले, उपास, तपश्चर्या, योगासन, प्राणायाम, यम-नियम यांचा कितीही सराव केला, तरी मनाचे खेळ निराळेच. संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी या ओवीत अगदी सहज भाषेत हाच मुद्दा उलगडून सांगितला आहे.

ते म्हणतात, अंगामध्ये जर योगाचे बळ आले, म्हणजे शरीरावर पूर्ण नियंत्रण मिळाले, श्वासोच्छ्वास आपल्या मर्जीप्रमाणे थांबवता-चालवता आले, इंद्रिये संयमात आली, तरी मन मात्र किती चपळ आहे ! एका क्षणात ते डोंगरावर जाईल, दुसऱ्या क्षणात सागराच्या तळाशी शिरेल, तिसऱ्या क्षणात परदेशी देशांत भटकत राहील. त्याला थारा नाही, मर्यादा नाही, इतकी ती चपळाई.

पुढे ते सांगतात, जर योगशक्ती आपल्या अंगात प्रबळ झाली, तर मनाची ही चपळाई काही थोर नाही. कारण महदादी सगळी तत्त्वे – म्हणजे स्थूल, सूक्ष्म, कारण, अव्यक्त, महत, अहंकार, पंचमहाभूत, अंतःकरण, इंद्रिये, अशा संपूर्ण सृष्टीच्या पायाभूत घटकांची माला – योगीच्या अधीन होतात. मग मन काय चीज आहे?

१. शरीरावर नियंत्रण पण मन अस्थिर

मनुष्याला साधनेत पहिली पायरी गाठणे म्हणजे शरीरावर ताबा मिळवणे. उपवास करणे, जागरण करणे, मौन धरणे, नियम पाळणे – ही सारी अंगशक्तीची चिन्हे. पण ही योगशक्ती आली तरी मन मात्र डगमगतेच. उदाहरण द्यायचे तर एखादा साधक दिवसन्-दिवस उपवास करून बसलेला आहे, पण मन मात्र रसगुल्ल्याच्या चवीत रममाण झालेलं असतं. बाहेर अंगावर संयम, पण आतमध्ये कल्पनांची धावपळ.

म्हणूनच संत म्हणतात, योगशक्ती अंगी आली म्हणजे साधना पूर्ण झाली, असे नाही. खरी कसोटी म्हणजे मन स्थिर झाले का?

२. मनाची चपळाई

‘केतुलें चपळ’ हे शब्द ज्ञानेश्वरांनी वापरले आहेत. ‘केतू’ म्हणजे पतंग. पतंग आकाशात फडफडत उडतो, वाऱ्याच्या झोताने इकडे-तिकडे ढकलला जातो. त्याचप्रमाणे मनही एका क्षणात एका गोष्टीतून दुसऱ्या गोष्टीकडे उडते. आपण कितीही ठरवले की, “आज मी ध्यान करणार,” तरी मन दोन क्षणात धाव घेतं – कधी बाजारात, कधी घरात, कधी भविष्याच्या स्वप्नात, कधी भूतकाळाच्या आठवणीत.

ही मनाची चपळाई इतकी प्रचंड आहे की ती इंद्रियांच्या चपळाईलाही मागे टाकते. डोळे, कान, जिभा यांना तरी एक तरी आधार असतो, पण मनाला काही सीमा नाही.

३. योगशक्तीच्या बळावर मन जिंकणे

मात्र ज्ञानेश्वर इथे सांगतात की, अंगात जर योगाची खरी शक्ती प्रकट झाली, तर हे मनदेखील लहानच आहे. कारण योगी ज्याच्या बळावर उभा असतो, ती शक्ती ही संपूर्ण सृष्टीच्या तत्त्वांवर अधिराज्य करणारी आहे.
‘महदादि सकळ’ – म्हणजे महत्तत्त्व, अहंकार, पंचमहाभूत, अंतःकरण – ही सगळी विश्वाची मूळ घटकं. साधा मनुष्य या तत्त्वांमध्ये अडकलेला असतो; पण योगी त्यांचा स्वामी होतो. मग मन ही त्याच्यापुढे काही थोर वस्तू नाही.
हे जणू असं झालं की, एखाद्या सम्राटाने संपूर्ण राज्य आपल्या आधीन केले आहे, तर एखादं खेडं त्याच्या अधीन नसेल का ? योगीने जर पंचमहाभूत, प्राणशक्ती, इंद्रिये यांवर ताबा मिळवला, तर मनावर ताबा मिळवणे फार मोठं काम उरत नाही.

४. मनाचे सामर्थ्य आणि मर्यादा

मनाची खरी ताकद ही कल्पनेत आहे. कल्पनेनेच ते बांधते, आणि त्याच कल्पनेनेच ते मुक्तही करू शकते. म्हणून संत म्हणतात, मन म्हणजे बांधणारे दोर आणि सोडवणारे हत्यार दोन्ही.
साधा मनुष्य मनाच्या कल्पनेला वास्तव मानतो, म्हणून दुःखी होतो. पण ज्याला योगशक्तीची अनुभूती आहे, त्याला हे माहीत असते की, मन कितीही उधळले तरी ते केवळ खेळ आहे. खरे आत्मतत्त्व मनाच्या पलीकडे आहे.

५. योगाचे बळ म्हणजे काय?

‘आंगी योगाचे होय बळ’ या वाक्याचा खोलार्थ समजून घ्यायला हवा. योगाचे बळ म्हणजे केवळ आसनांचा सराव नव्हे.

ते म्हणजे –
प्राणायामाचे सामर्थ्य : श्वास नियंत्रित केल्यावर प्राणशक्ती अंतर्मुख होते.
इंद्रियांचा निग्रह : इंद्रिये विषयांकडे धावत नाहीत.
चित्तशुद्धी : अंतःकरण निर्मळ होते.
ध्यानाची प्रखरता : एकाग्रता इतकी की दुसरे काही जाणवत नाही.
हे बळ शरीरात आले की, साधक हळूहळू तत्त्वज्ञानाच्या पायरीवर चढतो.

६. महत्तत्त्व आणि त्यापलीकडे

ज्ञानेश्वरांनी इथे ‘महदादि’ असा शब्द वापरला आहे. ‘महत्तत्त्व’ हे प्रकृतीचे पहिलं रूप आहे. त्यातून अहंकार, पंचमहाभूत, इंद्रिये इ. उत्पन्न होतात. संपूर्ण विश्वाचं मूळ. योगी जेव्हा या महत्तत्त्वालाही जिंकतो, तेव्हा तो स्वतःला शुद्ध आत्मस्वरूपात पाहतो. मग मन तर त्याच्या अधीन झालेलंच.

७. मनाच्या चपळाईवर विजय – मार्ग

योगी हा मनावर विजय कसा मिळवतो?
स्मरणशक्तीला शुद्ध विषय देऊन : देवाचे नामस्मरण, मंत्रजप, ध्यान यामुळे मनाला पवित्र आधार मिळतो.
वैराग्याने : विषयांविषयीची आसक्ती कमी झाली की मन आपोआप शांत होते.
गुरुकृपेमुळे : गुरु मनाचा खरा स्वामी असतो. त्याच्या कृपेने मनाची वळणं सरळ होतात.
ध्यानाभ्यासाने : सततच्या एकाग्रतेने मनाची उड्या थांबतात.

८. मन अधीन झाले की आत्मज्ञान

मनावर विजय मिळवला की साधकाला आत्मज्ञानाची दारं उघडतात. कारण मन हेच आत्मा आणि आपल्यामध्ये पडलेलं पडद्यासारखं आहे. तो पडदा हटला की आत्मा प्रकटतो. म्हणून ज्ञानेश्वर म्हणतात – मन कितीही चपळ असलं, तरी योगीच्या बळापुढे ते क्षुद्र आहे. अंगात जर खरी योगशक्ती आली, तर मन आपोआप शरण येते.

९. आधुनिक दृष्टिकोन

आजच्या काळातही आपण हे अनुभवतो. मोबाईल, इंटरनेट, सोशल मिडिया यामुळे आपलं मन क्षणाक्षणाला उड्या घेतं. आपण ठरवतो की, “फक्त पाच मिनिटं ध्यान करावं,” पण दोन मिनिटांतच मन नोकरीच्या ताणावर, कुटुंबाच्या काळजीवर, भविष्यातील चिंता किंवा भूतकाळाच्या आठवणींवर धावतं. हे दाखवते की मन किती चपळ आहे. पण जर आपण नियमित प्राणायाम, ध्यान, नामस्मरण यांचा सराव केला, तर आपल्यातही ती ‘योगशक्ती’ हळूहळू निर्माण होते. तेव्हा मन हळूहळू शमू लागतं.

१०. उपसंहार

ज्ञानेश्वर महाराजांची ही ओवी आपल्याला सांगते – शरीरावर योगाचे सामर्थ्य आले तरी मनाची चपळाई जाणवेलच. पण जर तो योग प्रबळ झाला, तर मन आणि महदादि सर्व तत्त्वे आपल्या अधीन होतात. म्हणून साधकाने निराश न होता सतत योगाभ्यास करावा. मन कितीही उधळले तरी त्यावर विजय मिळवता येतो.
खरे तर मन म्हणजे महासागरातील लाटा. लाटा कितीही उधळल्या, तरी त्या महासागराच्या बाहेर जाऊ शकत नाहीत. त्याचप्रमाणे मन कितीही चपळ, तरी आत्मस्वरूपाच्या पलीकडे जाऊ शकत नाही. योगी जेव्हा हे जाणतो, तेव्हा मनाला त्याचं खरं स्थान कळतं – ते आत्म्याच्या अधीन आहे.
ज्ञानेश्वर म्हणतात, अंगी योगशक्ती आली की मनावर विजय मिळवणे ही फार मोठी गोष्ट नाही. कारण जो संपूर्ण विश्वतत्त्वांचा स्वामी झाला, त्याच्यासाठी मन ही लहानशी गोष्टच आहे.
👉 हेच या ओवीचं गाभ्याचं तत्त्व – मनाच्या चपळाईपुढे निराश न होता, योगाभ्यासाने आत्मज्ञानाच्या वाटेवर पुढे चालत राहणे.