ध्यानयोग आणि नियमयुक्त जीवन यांच्या मिलनाची अप्रतिम व्याख्या

युक्ति योगाचें आंग पावे । ऐसें प्रयाग होय जें बरवें ।
तेथ क्षेत्रसंन्यासे स्थिरावें । मानस जयाचें ।। ३५७ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सहावा

ओवीचा अर्थ – नियम आणि योग ज्यावेळी एकत्र होतात व असा दोघींचा प्रयागरूप चांगला संगम जेथे होतो, त्या ठिकाणी ज्याचें मन क्षेत्रसंन्यास करून स्थिर होते.

ज्ञानेश्वरीच्या सहाव्या अध्यायात संत ज्ञानेश्वर महाराज ध्यानयोग आणि नियमयुक्त जीवन यांच्या मिलनाची अप्रतिम व्याख्या करतात. ही ओवी केवळ एक साधी योगसूत्रात्मक शिकवण नाही, तर आध्यात्मिक साधनेचा नकाशा आहे. यातून आपण जाणतो की — जेव्हा जीवनातील नियम (युक्ति) आणि योगसाधना (योग) यांचा परिपूर्ण संगम होतो, तेव्हा साधकाचे मन ‘क्षेत्रसंन्यास’ करून स्थिरावते आणि आत्मज्ञान अनुभवते.

१. युक्ति आणि योग — अर्थस्पष्टीकरण

युक्ति (नियम, आचार, जीवनशिस्त)
युक्ति म्हणजे जीवनातील संयम, सदाचरण, आचारसंहिता, साधनेसाठी लागणारी नियमबद्धता. यामध्ये यम-नियम, आहारविहार शुद्धता, वेळेचे नियोजन, विचारांची स्वच्छता यांचा समावेश होतो.
उदाहरणार्थ — सूर्योदयापूर्वी उठणे, सात्विक आहार घेणे, असत्य, हिंसा, लोभ, दंभ यांचा त्याग करणे.

योग (साधना, ध्यान, एकाग्रता)
योग म्हणजे शरीर, मन आणि आत्मा यांचा संगम घडवणारी साधना.
पतंजलींच्या योगसूत्रातील ध्यान, धारणा, समाधी ही योगाची मुख्य अंगं.
इथे योगाचा अर्थ केवळ शारीरिक आसने नसून, चित्तशुद्धी आणि आत्मसाक्षात्कार आहे.

२. युक्ति आणि योगाचा संगम — ‘आध्यात्मिक प्रयाग’
संत ज्ञानेश्वरांनी ‘युक्ति’ आणि ‘योग’ यांच्या मिलनाला प्रयाग म्हटले आहे. प्रयाग म्हणजे गंगा, यमुना आणि सरस्वती या तीन नद्यांचा संगम.

गंगा — नियमशीलता, शुद्ध आचार (युक्ति)
यमुना — साधना, ध्यान (योग)
सरस्वती — अदृश्य पण प्रभावी आत्मज्ञानाचा प्रवाह

जेव्हा जीवनात नियम व साधना एकत्र येतात, तेव्हा अंतःकरणात अदृश्य ज्ञानप्रवाह (सरस्वती) प्रकट होतो. हा संगम घडल्याशिवाय आत्मिक प्रगती अशक्य आहे.

३. क्षेत्रसंन्यास — याचा खरा अर्थ
शब्दार्थ:
क्षेत्र म्हणजे आपले शरीर, मन, इंद्रिये आणि बाह्य-जगाशी असलेले नाते.
संन्यास म्हणजे त्याग, परंतु येथे अर्थ आहे — आसक्तीचा त्याग, नात्यांचा विसर नव्हे.

आध्यात्मिक अर्थ:
शरीर आणि मन हे आत्म्याचे ‘क्षेत्र’ आहे. साधक जेव्हा नियमबद्ध साधनेने मन एकाग्र करतो, तेव्हा ‘मी हे शरीर आहे’ ही भ्रांती दूर होते. यालाच ‘क्षेत्रसंन्यास’ म्हणतात — बाह्य क्षेत्रात राहून अंतरी आसक्ती शून्य करणे.

४. मानस स्थिरावणे — साधनेचा अंतिम टप्पा
जेव्हा युक्ति (नियम) आणि योग (साधना) यांचा परिपूर्ण संगम साधतो, तेव्हा मन स्थिर होते.
स्थिर मन म्हणजे — न चंचल, न अस्थिर, न अस्वस्थ.
भगवद्गीतेत श्रीकृष्ण म्हणतात — “स्थितप्रज्ञस्य का भाषा” — स्थितप्रज्ञ म्हणजे ज्याचे चित्त सर्वत्र समत्वात स्थिर झाले आहे.

५. आधुनिक जीवनाशी संदर्भ
आजच्या काळात युक्ति आणि योग वेगळे झाले आहेत. अनेक जण योगासन करतात, पण जीवनातील आचारनियम पाळत नाहीत. काही लोक नियमबद्ध असतात पण ध्यान-साधना करत नाहीत. ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात — फक्त एकच घटक पुरेसा नाही, दोघांचा संगमच आवश्यक आहे.

आधुनिक उदाहरण:
युक्तिविना योग — एखादा माणूस नियमित ध्यान करतो, पण संताप, मत्सर, अपवित्र आहार यातून मुक्त होत नाही — तर प्रगती संथ होते.
योगविना युक्ति — दुसरा व्यक्ती शिस्तबद्ध जीवन जगतो, पण अंतर्मनाशी संवाद साधत नाही — तर त्याचे मन अजूनही बाहेर भटकते.

६. साधकासाठी मार्गदर्शन

१. युक्ति विकसित करा
ठराविक वेळी उठणे
सात्विक व स्वच्छ आहार
स्वच्छ वर्तन, सत्यपालन
दिवसात थोडा वेळ मौन

२. योग साधना जोडा
प्राणायाम
ध्यान (सोहम, ओंकार, मंत्रजप)
आत्मचिंतन
गुरुकृपेचा स्वीकार

३. क्षेत्रसंन्यासाचा सराव
आसक्ती कमी करणे
‘मी’ आणि ‘माझे’ हा अहंकार कमी करणे
कर्म करताना फलाशा टाळणे

७. उपमा आणि प्रतिमा
ज्ञानेश्वर महाराजांच्या भाषेत — युक्ति म्हणजे नौका, योग म्हणजे होडीला दिशा देणारा पतवार, आणि गुरुकृपा म्हणजे अनुकूल वारा. या तिन्हींचा संगम झाला की जीवनसागर पार होतो.

निष्कर्ष
ही ओवी साधकाला सांगते की —
नियमबद्ध जीवन (युक्ति)
सातत्यपूर्ण साधना (योग)
यांचा संगम झाला की, मन स्थिर होते, आसक्ती नष्ट होते, आणि साधक आत्मज्ञानाला पोहोचतो. हा ‘आध्यात्मिक प्रयाग’ घडवणे हेच खरे साधनेचे उद्दिष्ट आहे.