भिमा नदीतील गोड्या पाण्यातील स्थूलअपृष्ठवंशीय– जैवसूचक म्हणून अभ्यास

कोल्हापूर शहरातील सम्राटनगर येथील सुप्रिया चौगुले (मुळगाव तनाळी, ता. पंढरपूर ) यांना शिवाजी विद्यापीठाने पीएच. डी जाहीर केली आहे. सुप्रिया यांनी प्राणीशास्त्र विभागास सादर केलेल्या भिमा नदी आणि तिचे जैवसूचक – गोड्या पाण्यातील स्थूलअपृष्ठवंशीय जीवांचा अभ्यास या शोध प्रबंधावर त्यांना ही पदवी मिळाली आहे. या संदर्भात त्यांना डॉ. एम. आर. आबदार यांचे मार्गदर्शन लाभले. त्यांच्या या शोधप्रबंधाचा घेतलेला हा आढावा…

पंढरपूरच्या चंद्रभागा नदीकाठी उभे राहिल्यावर भक्तिभावाने प्रत्येकाच्या मनात एक अनोखी शांती निर्माण होते. या नदीचे पाणी केवळ तीर्थ म्हणून पवित्र मानले जात नाही, तर तेथील असंख्य जीवसृष्टीसाठीही हीच जीवनरेखा आहे. मात्र आजच्या काळात मानवी हस्तक्षेप, औद्योगिक घाण, प्लास्टिक, रासायनिक पदार्थ यांमुळे नद्यांचे आरोग्य बिघडत चालले आहे. हे बिघाड डोळ्यांना सहज दिसत नाही, पण पाण्यात राहणाऱ्या सूक्ष्मजीवांच्या हालचालींमधून ते सहज समजू शकते. याच विचारातून पंढरपूर तालुक्यातील भिमा नदीतील गोड्या पाण्यातील स्थूलअपृष्ठवंशीय जीवांवर दोन वर्षांचा एक सखोल अभ्यास करण्यात आला आणि त्यातून नदीच्या आरोग्याचे चित्र स्पष्ट झाले.

गोड्या पाण्यात राहणाऱ्या ज्या लहान पण डोळ्यांना दिसणाऱ्या प्राण्यांना आपण मॅक्रोइन्व्हर्टिब्रेट्स म्हणतो, त्यांचा या अभ्यासात मुख्य आधार घेतला गेला. हे जीव म्हणजे गोगलगायी, शिंपले, जलचर कीटक, कोळी, झिंगे, खेकडे अशा अनेक गटांमध्ये मोडतात. त्यांना हाडांचा सांगाडा नसतो, म्हणून ते इन्व्हर्टिब्रेट्स. हे प्राणी पाण्यातील बदलांना फार संवेदनशील असतात. काहींना शुद्ध पाणीच चालते, तर काही प्रदूषण असूनही जगतात. त्यामुळे त्यांच्या उपस्थितीवरून पाण्याची गुणवत्ता नक्की कळते. शास्त्रज्ञ या जीवांना “जैवसूचक” म्हणतात, म्हणजेच पाण्याची स्थिती दाखवणारे जिवंत संकेत.

भिमा नदी पुणे जिल्ह्यातील भीमाशंकर डोंगरातून उगम पावते आणि पुणे, नगर, सोलापूर जिल्ह्यांतून वाहत कृष्णा नदीला मिळते. पंढरपूर तालुक्यात ती चंद्रभागा म्हणून ओळखली जाते. लाखो भाविक या पवित्र नदीत स्नान करून विठ्ठलाच्या दर्शनाला जातात. पण हाच पवित्र प्रवाह आज मानवी निष्काळजीपणामुळे त्रस्त आहे. स्नानघाटांवरून टाकला जाणारा कचरा, पूजा-अर्चेचा सडा, औद्योगिक सांडपाणी, शेतीतून येणारे रासायनिक खते आणि कीटकनाशके – हे सगळे मिळून नदीच्या आरोग्यावर परिणाम करत आहेत.

या पार्श्वभूमीवर २०२१ ते २०२३ या दोन वर्षांत भिमा नदीतील चार महत्त्वाच्या ठिकाणी सूक्ष्मजीव गोळा करून त्यांचा अभ्यास करण्यात आला. अहिल्या पूल, पुंडलिक मंदिर परिसर, गोपालपूर आणि मुंधेवाडी ही चार ठिकाणे निवडण्यात आली. या सर्व ठिकाणी मानवी हस्तक्षेप वेगवेगळ्या प्रमाणात आहे. दर महिन्याला ठराविक वेळी संशोधक नदीत उतरून जाळ्याने, हाताने आणि वैज्ञानिक पद्धतीने नमुने गोळा करत. ते इथेनॉलमध्ये साठवून पुढील तपासणीसाठी ठेवले जात. नंतर या जीवांची ओळख पटवण्यासाठी भारतातील मान्यवर संस्थांची मदत घेण्यात आली.

कृषी पद्धतींचा पिण्याच्या पाण्याच्या गुणवत्तेवर परिणाम : कुंभी नदी खोऱ्याचा भौगोलिक अभ्यास

अभ्यासाच्या अखेरीस संशोधकांच्या हाती एकूण सत्तावीस वेगवेगळ्या प्रजाती लागल्या. यामध्ये मॉलस्का म्हणजे गोगलगायी, शिंपले या गटातील तेरा प्रजाती आणि आर्थ्रोपोडा म्हणजे कीटक, झिंगे, खेकडे या गटातील चौदा प्रजाती होत्या. या जीवांमध्ये काही नेहमी दिसणारे तर काही फार दुर्मिळ. Lymnea acuminata ही गोगलगाय, Melanoides tuberculata ही गोड्या पाण्यातील शिंपली आणि Lamellidens marginalis हा शिंपला सर्वत्र दिसत होता. तर दुसरीकडे Pantala flavescens ही ड्रॅगनफ्लाय आणि इतर ड्रॅगनफ्लाय नायाड्स क्वचितच दिसले.

या जीवांची खासियत अशी की त्यापैकी काही प्रदूषणाला अजिबात सहन करत नाहीत. पाणी स्वच्छ असेल तरच ते दिसतात. त्यामुळे जर अशी प्रजाती आढळली तर तो परिसर अजूनही शुद्ध असल्याचे गृहित धरता येते. दुसरीकडे काही जीव खूप प्रदूषित पाण्यातही जगतात. उदा. काही जलकिडे किंवा रक्तकिडे. त्यांची उपस्थिती सांगते की पाण्यात प्रदूषणाची पातळी खूप वाढली आहे. भिमा नदीतील एकूण अकरा प्रजाती प्रदूषणाला संवेदनशील तर सात प्रजाती प्रदूषण सहन करणाऱ्या आढळल्या.

पाण्याच्या गुणवत्तेचे वैज्ञानिक मापन करण्यासाठी BMWP स्कोर ही पद्धत वापरली गेली. प्रत्येक जीवकुळाला त्यांच्या प्रदूषण संवेदनशीलतेनुसार गुण दिले जातात. जितका गुण जास्त, तितके पाणी जास्त प्रदूषित समजले जाते. या अभ्यासात भिमा नदीला ९२ असा स्कोर मिळाला. हा स्कोर मध्यम प्रदूषण दर्शवतो. म्हणजेच नदी अजून संपूर्णपणे नष्ट झालेली नाही, पण तिचे आरोग्य गंभीर धोक्यात आहे.

हे निष्कर्ष केवळ आकडेवारी नाहीत, तर ते आपल्याला नदीबद्दलचे वास्तव दाखवतात. पंढरपूरसारख्या तीर्थक्षेत्रात लाखो लोक दरवर्षी स्नान करत असताना नदीचे पाणी जर प्रदूषित झाले, तर त्याचा थेट परिणाम लोकांच्या आरोग्यावर होऊ शकतो. पाण्यातील जीवाणू, परजीवी आणि रासायनिक घटक यामुळे त्वचारोग, पोटाचे आजार आणि पाण्यातून पसरणारे रोग पसरू शकतात. त्याशिवाय या पाण्यावर अवलंबून असलेली शेती, सिंचन आणि मत्स्यव्यवसायही धोक्यात येतो.

मॅक्रोइन्व्हर्टिब्रेट्स म्हणजे या समस्येचे आरसे आहेत. त्यांच्या उपस्थितीवरून आपण पाण्याच्या गुणवत्तेबद्दल ठोस निष्कर्ष काढू शकतो. म्हणूनच जगभरात नद्यांच्या आरोग्याचे मूल्यमापन करण्यासाठी या जीवांचा वापर मोठ्या प्रमाणात केला जातो. आफ्रिका, फिलिपाईन्स, मलेशिया, तांझानिया अशा अनेक देशांत केलेल्या अभ्यासांतही असेच निष्कर्ष आले आहेत. प्रदूषण कमी असेल तर संवेदनशील प्रजाती भरभरून दिसतात, आणि प्रदूषण वाढले की त्या नाहीशा होऊन सहनशील प्रजातींची वाढ होते.

आज पंढरपूरच्या चंद्रभागेत दोन्ही प्रकारचे जीव दिसत आहेत, म्हणजेच नदी अजून वाचवता येण्याच्या अवस्थेत आहे. पण वेळ हातातून निसटली तर हीच नदी मृतप्राय होईल. आपण पवित्र मानत असलेली ही चंद्रभागा जर खरोखर वाचवायची असेल, तर काही ठोस उपाय योजावे लागतील. सर्वप्रथम औद्योगिक व घरगुती सांडपाणी प्रक्रिया न करता नदीत सोडण्यावर कठोर नियंत्रण असावे. धार्मिक व सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये नदीत फुलांचा, प्लास्टिकचा, कपड्यांचा सडा टाकण्यावर बंदी असावी. गावागावांत नदी संवर्धनासाठी जनजागृती व्हावी. शाळा-महाविद्यालयांमध्ये नदी संरक्षणाबद्दल विशेष उपक्रम राबवले जावेत.

शास्त्रज्ञांचा निष्कर्ष हा आहे की भिमा नदी सध्या मध्यम प्रदूषित आहे. ही स्थिती गंभीर वाटली तरी आशादायीही आहे. कारण अजून संवेदनशील प्रजाती नदीत आहेत. म्हणजेच जर आपण योग्य ती काळजी घेतली, तर नदी पुन्हा तजेलदार होऊ शकते. चंद्रभागेच्या तीरावर उभे राहून जेव्हा आपण विठ्ठलाला हाक मारतो, तेव्हा त्या हाकेचा आवाज नदीच्या प्रवाहाशी मिसळतो. ही नदी केवळ धार्मिक भावनांची नसून ती संपूर्ण समाजाची जीवनरेखा आहे. तिचे रक्षण करणे हे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे.

गेल्या दोन वर्षांच्या संशोधनातून आपल्याला एक स्पष्ट संदेश मिळतो – नद्यांचे आरोग्य तपासण्यासाठी नेहमी केवळ रासायनिक चाचण्या करणे पुरेसे नाही. पाण्यातील जीवसृष्टीच आपल्याला खरी दिशा दाखवते. हे जीवच सांगतात की नदी कुठे बरी आहे, कुठे आजारी आहे आणि कुठे मृतप्राय होऊ लागली आहे. म्हणूनच भविष्यातील पर्यावरणीय धोरणात या जीवांना केंद्रस्थानी ठेवणे आवश्यक आहे.

पंढरपूरची भिमा नदी ही केवळ धार्मिक तीर्थ नसून एक जिवंत परिसंस्था आहे. तिच्यातील प्रत्येक शिंपला, गोगलगाय, झिंगे आणि जलकिडा हे नदीच्या आरोग्याचे राखणदार आहेत. त्यांचा आवाज ऐकणे, त्यांच्या उपस्थितीचा अर्थ समजून घेणे हे आपल्याला शिकावे लागेल. अन्यथा एक दिवस नदीकाठच्या विठ्ठल मंदिराकडे पाहताना, चंद्रभागेच्या वाळलेल्या पात्रात फक्त आठवणींचीच रेघ उरेल.

जैवसूचक म्हणून अभ्यास

नदी, ओढे आणि पाणथळ क्षेत्रे ही केवळ पाण्याचा साठा नसून तेथील जैवविविधतेचेही केंद्र असतात. अशा परिसंस्थेत राहणारे सूक्ष्मजीव, मासे, कीटक आणि इतर जिवसृष्टी आपल्याला पाण्याची गुणवत्ता, प्रदूषणाची पातळी आणि पर्यावरणीय बदलांची माहिती देतात. गोड्या पाण्यातील मॅक्रोइन्व्हर्टिब्रेट्स (Macroinvertebrates) म्हणजे डोळ्यांनी दिसणारे परंतु हाडांचा सांगाडा नसलेले प्राणी. यामध्ये गोगलगायी, शिंपले, जलचर कीटक, कोळी, झिंगे, खेकडे अशा अनेक प्रजातींचा समावेश होतो.

हे जीव पाण्याच्या गुणवत्तेबद्दल अतिशय संवेदनशील असतात. काही जीव शुद्ध पाण्यातच टिकतात तर काही उच्च प्रदूषण असतानाही जगतात. त्यामुळे या जीवांची उपस्थिती किंवा अनुपस्थिती आपल्याला नदीतील प्रदूषणाबाबत खात्रीशीर माहिती देते. हाच अभ्यास पंढरपूर तालुक्यातील भिमा नदी (चंद्रभागा) परिसरात करण्यात आला.

संशोधनाचा उद्देश…

या अभ्यासामागचा मुख्य हेतू असा होता की –
भिमा नदीतील मॅक्रोइन्व्हर्टिब्रेट्सच्या प्रजातींचे सर्वेक्षण करणे.
त्यांना जैवसूचक म्हणून वापरून नदीतील पाण्याच्या गुणवत्तेचे मूल्यमापन करणे.
नदीतील प्रदूषणाची पातळी ठरवून पर्यावरणीय व्यवस्थापनासाठी शास्त्रीय आधार उपलब्ध करणे.

अभ्यासक्षेत्र

भिमा नदी ही पुणे जिल्ह्यातील भीमाशंकर टेकड्यांतून उगम पावते आणि सोलापूर, पुणे, नगर जिल्ह्यांतून वाहत कृष्णा नदीला मिळते. पंढरपूर तालुक्यातील नदीचा सुमारे २८ किलोमीटर लांबीचा पट्टा या अभ्यासासाठी निवडण्यात आला.

यासाठी चार महत्त्वाच्या ठिकाणांची निवड झाली –

अहिल्या पूल
पुंडलिक मंदिर परिसर
गोपालपूर
मुंधेवाडी

ही सर्व ठिकाणे मानवी हस्तक्षेप (स्नान, पूजा, कचरा टाकणे, औद्योगिक सांडपाणी) यामुळे वेगवेगळ्या प्रमाणात प्रभावित आहेत.

संशोधन पद्धती

कालावधी: मार्च २०२१ ते फेब्रुवारी २०२३ (२ वर्षे).
नमुना गोळा करण्याची वेळ: सकाळी ९ ते ११.
साधनं: D-फ्रेम जाळे, हाताने गोळा करणे, ७०% इथेनॉलमध्ये साठवण.
ओळख: प्रजातींची ओळख मानक पुस्तके व ZSI (Zoological Survey of India) पुणे केंद्राच्या मदतीने करण्यात आली.

BMWP (Biological Monitoring Working Party) स्कोर पद्धत वापरून पाण्याची गुणवत्ता ठरवली. या पद्धतीत प्रत्येक कुटुंबाला (Family) प्रदूषण संवेदनशीलतेनुसार १ ते १० पर्यंत गुण दिले जातात.

निष्कर्ष

अभ्यासात एकूण २७ प्रजाती आढळल्या.
२ संघ (Phyla): मॉलस्का (Mollusca), आर्थ्रोपोडा (Arthropoda).
५ वर्ग (Classes): गॅस्ट्रोपोडा, बायव्हाल्व्हिया, पेलिसिपोडा, इन्सेक्टा, मॅलेकस्ट्राका.
१४ गण (Orders) आणि १८ कुळे (Families) यांचा समावेश.

महत्त्वाच्या प्रजाती

सामान्य व आढळणाऱ्या: Lymnea acuminata, Melanoides tuberculata, Lamellidens marginalis.
दुर्मिळ: Pantala flavescens (ड्रॅगनफ्लाय), Dragonfly naiad.
संवेदनशील (pollution sensitive): ११ प्रजाती.
सहनशील (pollution tolerant): ७ प्रजाती.

BMWP स्कोर

एकूण ९२ गुण मिळाले. हा स्कोर नदीतील प्रदूषण “मध्यम पातळीचे” असल्याचे दर्शवतो.

चर्चा

परिसंस्थेतील भूमिका:
मॅक्रोइन्व्हर्टिब्रेट्स जैवविविधतेत महत्त्वाचे दुवा आहेत. ते सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन, पोषणचक्र, खाद्यसाखळी यामध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

जैवसूचक म्हणून उपयोग:

ज्या ठिकाणी पाण्याची गुणवत्ता चांगली होती, तेथे प्रदूषण संवेदनशील प्रजाती आढळल्या.
मानवी व औद्योगिक हस्तक्षेप जास्त असलेल्या ठिकाणी फक्त प्रदूषण सहन करणाऱ्या प्रजाती जिवंत होत्या.

इतर अभ्यासांशी तुलना:
आफ्रिका, फिलिपाईन्स, मलेशिया, तांझानिया इत्यादी देशांतील नद्यांवर झालेल्या अभ्यासांमध्येही असाच नमुना दिसून आला.

प्रदुषित पाणी शुद्ध करण्याच्या पद्धतीवर रूथ मधाळे – कांबळे यांची पीएच. डी

पर्यावरणीय व सामाजिक महत्त्व

पाणीपुरवठा व आरोग्य: भिमा नदीचे पाणी लाखो लोक वापरतात. जर प्रदूषण वाढले तर थेट आरोग्यावर परिणाम होईल.
पंढरपूर तीर्थक्षेत्र: येथे दरवर्षी लाखो भाविक स्नान करतात. धार्मिक महत्त्वामुळे नदीचे स्वच्छ असणे आवश्यक आहे.
शेती व मत्स्यव्यवसाय: या नदीच्या पाण्यावर सिंचन व मत्स्यपालन अवलंबून आहे. प्रदूषणामुळे शेती व मासेमारी दोन्ही धोक्यात येऊ शकतात.

उपाययोजना

औद्योगिक व सांडपाणी प्रक्रिया न करता थेट नदीत सोडू नये.
धार्मिक व सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये नदी प्रदूषित होणार नाही याची दक्षता घ्यावी.
शालेय व महाविद्यालयीन स्तरावर नदी संरक्षणाबाबत जागरूकता निर्माण करावी.
शासनाने नियमित जैवसूचक पद्धतीने पाण्याची तपासणी करावी.

• या अभ्यासातून स्पष्ट झाले की, भिमा नदी पंढरपूर तालुक्यात मध्यम प्रमाणात प्रदूषित आहे. संवेदनशील व सहनशील दोन्ही प्रकारच्या प्रजाती आढळल्या. त्यामुळे त्वरित उपाययोजना न केल्यास भविष्यात प्रदूषण गंभीर स्वरूप धारण करू शकते.
• मॅक्रोइन्व्हर्टिब्रेट्स हे पर्यावरणाचे “जिवंत सूचक” आहेत. त्यांच्या आधारे पाण्याची गुणवत्ता ठरविणे ही एक खात्रीशीर, खर्चिक नसलेली व दीर्घकालीन उपयोगी पद्धत आहे.