वाचन संस्कृतीची शक्ती

वर्धा येथील लोकमहाविद्यालयातील आचार्य विनोबा भावे साहित्य नगरी येथे झालेल्या पहिल्या वाचन संस्कृती साहित्य संमेलनामध्ये संमेलनाध्यक्षाचे डॉ. राजेंद्र मुंढे यांनी केलेले भाषण….

महाराष्ट्र राज्याचा मराठी भाषा विभाग व महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, मुंबई यांच्या तर्फे पुरस्कृत तसेच अनुदानित लोक महाविद्यालय, वर्धा द्वारा आयोजित जिल्हा स्तरीय पहिल्या वाचन संस्कृती साहित्य संमेलनाचे उद्घाटक प्रसिद्ध विचारवंत आणि मुळ वर्धेकर नीरज हातेकर, प्रमुख पाहुणे अशोक गाडेकर, ग्रंथालय संचालक , ग्रंथालय संचालनालय, महाराष्ट्र राज्य, मुंबई , विशेष उपस्थिती प्रा. डॉ. प्रमोद मुनघाटे ज्येष्ठ समीक्षक, श्रीपाद अपराजित, संपादक, महाराष्ट्र टाइम्स ,नागपूर तसेच प्रदीप दांते. अध्यक्ष, विदर्भ साहित्य संघ, नागपूर , प्रदीप बजाज, अध्यक्ष – सत्यनारायण बजाज सार्वजनिक जिल्हा वाचनालय , वर्धा आणि लोकशिक्षण प्रसारक मंडळाचे अध्यक्ष , महाराष्ट्र राज्य ग्रंथालय संघाचे अध्यक्ष आणि या संमेलनाचे स्वागताध्यक्ष आदरणीय डॉ. गजानन कोटेवार, संस्था सचिव प्रकाश भोयर , प्राचार्य महेंद्र सहारे, प्रा . मोहन सोनुरकर आणि सर्व स्वागत समिती व आयोजन समिती तसेच उपस्थित प्राध्यापक , शिक्षक , कर्मचारी आणि सर्व साहित्यप्रेमी – रसिक मित्रांहो ,
सर्वांना माझा विनम्र नमस्कार !

मी आपणासमोर या वाचन संस्कृती आणि साहित्य दिंडीतील एक सामान्य वारकरी म्हणून उभा आहे . वर्धा जिल्हा महात्मा गांधीजी आणि विनोबांची कर्म- कर्तृत्वभूमी आहे . त्यामुळे जिल्ह्याला संपूर्ण जगतात महत्त्व प्राप्त झालेले आहे

हे जसे ऐतिहासिक महत्त्व आहे , तेवढेच प्राचीन व पौराणिक देखील तेवढेच. वाचन संस्कृतीतील एका महत्तम ग्रंथाची निर्मिती आपल्याच जिल्ह्यातील ऋषी गुणाढ्य यांनी ‘ बृहत्कथा ‘ च्या रूपाने केली. पुढेही आचार्य विनोबाजी , संत साहित्याचे अभ्यासक ल . रा. पांगारकर , मराठी वाड्मयाच्या इतिहासाचे गाढे अभ्यासक अ . ना. देशपांडे , केकावालीचे भाष्यकार श्रीधरपंत परांजपे , गांधीवादी पु. य . देशपांडे या विद्वतजणांची थोर प्रभावळ याच भूमीत फळफळली . ती वामन कृ.चोरघडे , डॉ. वसंत कृ. वऱ्हाडपांडे, प्रा . मा . शं . वाबगावकर , तत्वज्ञ डॉ. सुरेंद्र बारलिंगे यांनी पुढे नेलेली दिसते. अशी ही समृद्ध व विशाल वाङ्मय परंपरा लाभलेल्या वर्धा जिल्ह्यात हे पहिले वाचन संस्कृती साहित्य संमेलन होणे ही अत्यंत औचित्यपूर्ण घटना मी समजतो . त्यामुळे या वैशिष्ठ्यपूर्ण संमेलनातील विषयाच्या अनुषंगाने विस्तृत असे हितगुज मी आपणाशी करीत आहे .

वाचनसंस्कृती : शब्दांच्या विश्वाचा प्रवास मानवजातीच्या उत्क्रांती इतकीच जुनी आणि गुंतागुंतीची ही बाब आहे — वाचनाची. लिहिलेल्या शब्दाचा जन्म झाला तेव्हाच वाचनाचा श्वास सुरू झाला. पण वाचन हे केवळ ज्ञान मिळविण्याचे साधन नाही; ते माणसाच्या अंतर्मनाशी, त्याच्या स्मृतीशी, विचारांशी आणि भावनांशी संवाद साधणारी एक जिवंत प्रक्रिया आहे.

अल्बर्टो मॅंग्वेल यांच्या ‘ A History of Reading ‘ या प्रसिद्ध ग्रंथात या प्रवासाचा अद्भुत मागोवा घेताना ते वाचनाला एक गूढ, सामाजिक आणि आत्मानुभवात्मक क्रिया मानतात. त्यांच्यासाठी वाचन हे आत्म्याचे आरसे आहे — जिथे माणूस स्वतःला, आपल्या काळाला आणि विश्वालाही पाहतो.
शब्दांचा उगम आणि वाचनाचा आरंभ सुमारे सहा हजार वर्षांपूर्वी जेव्हा मानवाने लिहिण्याचा शोध लावला, तेव्हा वाचनाचा अंकुर फुलू लागला. सुरुवातीला वाचकांविषयी समाजात एक प्रकारचा गूढ आदर आणि भय होते — कारण वाचक म्हणजे तो जो भूतकाळातील संदेश पुन्हा जिवंत करू शकतो, बंदिस्त अर्थांना मुक्त करू शकतो आणि अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवू शकतो.

वाचन ही जादू होती — आणि वाचक म्हणजे तो जादूगार जो शब्दांच्या माध्यमातून नवे अर्थ घडवतो.
प्राचीन काळात वाचन हे नेहमी मोठ्याने केले जाणारे कर्म होते. पानावरून निघणाऱ्या अक्षरांना ध्वनींची देहभाषा लाभायची. पण एक क्षण आला — जेव्हा ऑगस्टीनने आपल्या गुरू ऍम्ब्रोजला शांतपणे, आवाज न करता वाचताना पाहिले. तेव्हा प्रथमच मानवजातीने ‘मननशील वाचन’ शोधले — एकांतात, निःशब्दात होणारा तो आत्मसंवाद !

वाचन : आत्मशोधाची कला
वाचन म्हणजे केवळ माहिती घेणे नव्हे, तर स्वतःचा नकाशा तयार करणे. प्रत्येक वाचक आपले आयुष्य शब्दांच्या नकाशावर रेखाटतो. आपण काय वाचतो हे महत्त्वाचे असतेच, पण अधिक महत्त्वाचे म्हणजे — आपण कसे वाचतो.
प्रत्येक वाचक एखाद्या शब्दाला, वाक्याला, किंवा कवितेला आपला अर्थ देतो. त्यामुळे वाचन ही एक सृजनशील आणि वैयक्तिक प्रक्रिया ठरते.
अनेक समाज समूहांना लिहिता येत नसेल, पण वाचता न येणे म्हणजे अस्तित्व नाकारणे. म्हणूनच म्हणतात — “वाचन हे श्वास घेण्याइतके आवश्यक आहे.”
वाचन आपल्याला आपलेच आयुष्य पुन्हा अनुभवायला लावते. कधी एखादी घटना वास्तवात घडते तेव्हा आपण म्हणतो — ‘हे मी कुठेतरी आधी वाचले आहे.’ कारण शब्दांच्या माध्यमातून आपण आधीच ते अनुभवलेले असते. पुस्तक म्हणजे आपल्या स्मृतीचे गुप्त आरसे.

विश्व हे एक पुस्तक
ज्यू-ख्रिश्चन परंपरेनुसार विश्व हेच एक पुस्तक आहे — अक्षरांनी आणि अंकांनी लिहिलेले. त्या विश्वाचे आकलन आपली वाचन क्षमता जितकी खोल तितके अधिक. म्हणूनच प्रत्येक पुस्तकात आपल्याला आपल्या आयुष्याचे तुकडे भेटतात. प्रत्येक वाचकाचे आत्मचरित्र वेगळे असते — कारण तो प्रत्येक वेळी नव्याने अर्थ शोधतो.कधी आपण एकच इतिहास अनेक पुस्तकांत वाचतो, पण प्रत्येक वेळी आपले मत बदलते. कारण पुस्तक वाचणे म्हणजे लेखकावर विश्वास ठेवणे; आणि प्रत्येक लेखक आपल्याला वेगळ्या दिशेने नेतो.

वाचनाची पुनर्जन्मशक्ती
तुर्की कादंबरीकार ओरहान पामुक लिहितो — “आयुष्याचा प्रवास एकदाच घडतो; पण पुस्तक हातात असेल तर तो पुन्हा पुन्हा करता येतो.”
वाचन म्हणजेच पुनर्जन्म — शब्दांमधून आपण पुन्हा जगतो, पुन्हा जाणतो.
इतालो कॅल्विनो म्हणतो, “वाचन म्हणजे अगदी या क्षणी अस्तित्वात असलेल्या गोष्टीच्या अधिक जवळ जाणे.”
अशा क्षणी वाचक आणि शब्द यांच्यातील भिंत गळून पडते; दोघे एकरूप होतात.

छपाईचा शोध आणि वाचनाचे लोकशाहीकरण:
जोहान गुटेनबर्गने १४५५ मध्ये छापाई यंत्र शोधून वाचनाचे लोकशाहीकरण केले. हस्तलिखितांची दडपणखोर प्रतिष्ठा कमी झाली, आणि पुस्तक सर्वसामान्यांच्या हातात आले. सुरुवातीला लगेच हस्तलिखितांचे आकर्षण कमी झाले नाही — उलट तांत्रिक प्रगतीमुळे त्यांचे वेगळेपण अधिक ठसले.
कल्पनाशक्ती आता फक्त राजदरबारात नव्हे, तर साध्या घरांतही पोचल्या.

१९व्या शतकात औद्योगिक युगातही वाचन हा कामगारवर्गासाठी आशेचा दिवा ठरला. क्यूबाच्या सिगारेट कारखान्यांत ‘सार्वजनिक वाचन’ ही चळवळ सुरू झाली — एखादा कामगार सर्वांसमोर पुस्तक वाचून दाखवत असे. त्यातून विचारांची जागरूकता, भाषेचा साक्षात्कार आणि सामाजिक बंध वाढले. वाचनाने केवळ मन नव्हे तर समाजही बदलला.

पुस्तक, वाचक आणि लेखक : त्रिसूत्री नाते:
अमेरिकन कवी वॉल्ट व्हिटमन म्हणतो — “लेखन, लेखक, वाचक आणि विश्व — हे परस्परात प्रतिबिंबित होतात.” वाचक पुस्तकाला आत्मसात करतो आणि पुस्तक वाचकाचे अस्तित्व व्यापते. कधी कधी वाचन हे लेखकापेक्षा अधिक सर्जनशील ठरते. कारण वाचक त्याच्या कल्पनेने मजकुराला नवा अर्थ देतो.रिल्के म्हणतो — “भाषांतर म्हणजे मूळ भाषेच्या वाटेवरील अंतिम टप्पा.”
अर्थात, प्रत्येक वाचक हेच एक भाषांतरकार असतो — तो वाचताना शब्दांचा अर्थ आपल्या आयुष्याशी जोडून नव्याने जन्म देतो.

वाचन : अंतःक्रांतीचे साधन
काफ्का म्हणतो — “आपल्याला दंश करणारीच पुस्तके वाचायला हवीत.”
कारण वाचन म्हणजे सुखद करमणूक नाही, ती एक अंतःक्रांती आहे.
पुस्तकाने आपल्याला हलवले नाही, हादरवले नाही, तर ते केवळ वस्तू आहे.
वाचन हे अंतर्मुखतेचे शस्त्रकर्म आहे — जे आत्म्याला उघडते, विवेकाला धार देते आणि मूर्खपणाच्या सापळ्यातून वाचवते.
शब्दांच्या सावल्यांतील भविष्य
मॅंग्वेल यांच्या मते वाचनाचा इतिहास कधीच संपत नाही.
तो दरवेळी नव्याने लिहिला जातो — जेव्हा एखादा वाचक जुने पान उघडतो आणि त्यातून नवा अर्थ शोधतो.वाचन ही केवळ बुद्धीची प्रक्रिया नाही, ती स्मृतीची, संवेदनांची आणि आशेची शाश्वत हालचाल आहे.

वाचक म्हणजे तो जो लिहिलेल्या शब्दांना नवा श्वास देतो; जो प्रत्येक पानाला पुनर्जन्म देतो.आणि म्हणूनच वाचनसंस्कृती ही कोणत्याही सभ्यतेचे हृदय आहे — जिथे शब्दांची नाळ विचारांशी, आणि विचारांची नाळ माणसाशी जोडलेली असते.तिथे माणूस माणूस राहात नाही.

वाचनाचा संस्कारित प्रकाश
माणसाच्या इतिहासात अशी काही गोष्ट असते की, ती त्याच्या हाताला दिलेली साधन नाही, तर त्याच्या अंतर्यामाला दिलेली दिशा असते. वाचन हे त्यापैकीच एक—माणसाच्या अंतर्मनाला वेधून घेणारे, संवेदनांचा मार्ग प्रशस्त करणारे, आणि विचारांना आकार देणारे. माहितीच्या ओघातही वाचन ही ‘शांत साधना’ आहे. शब्दांतून चालत ती मनाला एका वेगळ्या प्रदेशात नेते—जिथे अनुभवांचे अवकाश वाढतात, प्रश्नांची उकल होते, आणि मानवी नात्यांचे स्पंदन पुन्हा जाणवते.

भारतीय सभ्यतेतील वाचनाची परंपरा ही अक्षरांच्या आरंभापूर्वीची आहे. श्रुती, स्मृती, गायन, कथन—मानवी स्मरणशक्ती आणि परंपरेने जपलेले शहाणपण हेच प्रारंभीचे ‘वाचन’ होते. नंतर ग्रंथ आले, लेखन आले, मुद्रणक्रांती झाली; पण या क्रांतींच्या प्रत्येक तळाशी एकच गोष्ट दिसते—मनुष्याला शब्दांनी घडवणे.

मराठी भाषेतही वाचन ही फक्त माहिती नव्हे; ती एक संस्कारशक्ती आहे. ग .दि. माडगूळकर म्हणतात, “शब्द म्हणजे माणसाचे दुसरे हृदय.” ते हृदय केवळ धडधडत नाही—ते आकार देते. गांधींच्या ‘ हिंद स्वराज ‘मध्ये शब्द म्हणजे सार्वजनिक विवेकाचे प्रशिक्षण आहे. महाराष्ट्रात संतपरंपरेने शब्दांद्वारे माणसाच्या अंतःकरणात न्याय, करुणा, समत्व यांची बीजे रुजवली. त्यामुळे वाचन हे आपल्यासाठी तांत्रिक नव्हे तर नैतिक संस्काराचे साधन बनले.आजच्या डिजिटल काळात वाचनाचे मूल्य अधिकच वाढले आहे. माहितीच्या महासागरात आपण तरंगत असतो पण खोल जाण्याची सवय हरवतो. वाचन ही खोली शोधण्याची कला आहे—एकाग्रतेची, आत्मसंवादाची, आणि समाजाच्या जीवशास्त्राला समजून घेण्याची. म्हणूनच वाचनवृद्धी ही केवळ सांस्कृतिक आकांक्षा नाही; ती लोकशाहीच्या भविष्यासाठी अत्यावश्यक अशी पायाभूत गुंतवणूक आहे.

वाचनाची संकल्पना — डोळा, मन आणि संस्कार यांची एकत्रित साधना
वाचनाचा खरा अर्थ ‘अक्षरे ओळखणे’ हा नसून ‘अर्थ जाणणे’ आहे. आणि अर्थ वाचताना फक्त डोळे काम करत नाहीत; मन, स्मरण, अनुभव, संवेदना—सर्व प्रवाह एकत्र येऊन एक शिस्त तयार होते. वाचन ही बुद्धीची व्यायामशाळा जसे आहे तसे ते अंतर्मनाच्या शुध्दीकरणाचीही प्रक्रिया आहे. एकांतामध्ये जेव्हा आपण पुस्तक उघडतो, तेव्हा प्रत्यक्षात आपण एकांत नव्हे तर एक सहप्रवासी मिळवतो.
साहित्य ही वाचनाची सर्वोच्च शाळा आहे. कादंबऱ्या माणसांचे मानसिक प्रवास दाखवतात, कविता अंतर्मनातील ध्वनी ऐकायला शिकवतात, नाटक संवाद देतात, आत्मचरित्रे संघर्ष सांगतात. वाचन म्हणजे अनुभवांची एक नवी खिडकी उघडणे—आपल्यावर न घडलेल्या गोष्टी आपल्याला समजून घेण्याची क्षमता मिळणे.
ग्रामीण आणि शहरी वाचनातही काही सूक्ष्म फरक आहेत. शहरात पुस्तक हे ‘वेळ मिळाला तर’ वाचले जाणारे असते, तर ग्रामीण भागात पुस्तक हे ‘वेळ घडवणारे’ असते. अनेक गावांतील पुस्तक-पिशव्या, भिसी, गावठी वाचनालये—यांनी वाचनाला परंपरेचा आधार दिला आहे.वाचन फक्त ज्ञान वाढवत नाही; ते मनाची करुणा, सहवेदना, नीतिदृष्टी, सौंदर्यदृष्टी वाढवते. म्हणूनच ते शिक्षणाचा भाग असायला हवे, पण शिक्षणाच्या बंधनातून मुक्त असायला हवे. वाचन ही स्वेच्छेची साधना आहे—जितकी स्वैर, तितकी परिपक्व.

वाचन व मानवी बदल — माणूस घडवणारी शहाणी शिस्त
मानवी संस्कृतीतील जवळजवळ प्रत्येक क्रांती—सामाजिक, राजकीय, नैतिक, आध्यात्मिक—ही वाचनातूनच सुरू झालेली दिसते. वाचन माणसाला ‘दुसरा दृष्टीकोन’ देते. दुसऱ्याचे दुःख, दुसऱ्याचा संघर्ष, दुसऱ्याचा आनंद—हे सगळे समजण्याची क्षमता वाढते. सहानुभूती हा मानवी गुण वाचनामुळेच विकसित होतो.

वाचन निर्णयक्षमता घडवते.

अनेक संशोधनात दिसते की नियमित वाचन करणाऱ्या लोकांची विचार करण्याची खोली, विश्लेषणाची ताकद, आणि मानसिक स्थैर्य अधिक असते. कारण वाचन ही विचार-शिस्त आहे. जे पुस्तक वाचतो त्याचा अर्थ शोधत राहणे, त्यातील प्रश्न पचवत राहणे—ही प्रवृत्ती जीवनातही लागू होते.

किशोरवयीन मुलांच्या घडणीत तर वाचनाचा प्रभाव विलक्षण आहे. चरित्रग्रंथ त्यांना आदर्श देतात; प्रवासवर्णने त्यांच्यात जग पाहण्याची इच्छा निर्माण करतात; कथा-कादंबऱ्या भावनिक परिपक्वतेची बीजे पडतात. एक चांगले पुस्तक अनेकदा एका तरुणाला आयुष्याची नवी दिशा देते.
आज लोकशाहीही वाचनावर टिकून आहे. साक्षरता म्हणजे फक्त अक्षरे ओळखणे नव्हे; ही विवेकाची साक्षरता आहे. वाचनाशिवाय विचारवंत समाज निर्माण होत नाही. आणि विचारवंत समाजाशिवाय खरी लोकशाही टिकत नाही.

साहित्याशी नाते — शब्दांमधला मनुष्य शोध
वाचन आणि साहित्य या दोन्हींच्या मुळाशी संवाद आहे—मनुष्याचा दुसऱ्या मनुष्याशी संवाद. साहित्य वाचताना आपण लेखकाला भेटतो, पात्रांना भेटतो, आणि सर्वांत महत्त्वाचे—आपल्या आतल्या ‘आपणालाच’ भेटतो. हा अंतर्मुख प्रवास म्हणजे वाचनाची खरी गती.
मराठी साहित्याने वाचनाची समृद्ध जमीन तयार केली. ग्रामीण जीवनाचे अन्वयार्थ समजावणारे छत्रपती शिवाजी महाराजांपासून आजपर्यंतच्या परिवर्तनांचा इतिहास सांगणारे लेखन , स्वातंत्र्योत्तर ग्रामीण संवेदना मांडणारे साहित्य —या सर्वांनी वाचनाच्या अनुभवात लोकजीवनाची खरी सुपीक माती घातली.
कविता हे विशेष. संत तुकारामांचे अभंग, संत चक्रधरांचे शब्द, ना. धों. महानोर व विठ्ठल वाघ यांची ग्रामीण ओढ—या सर्वांनी वाचनाला एक वेगळे आध्यात्मिक स्पंदन दिले. कविता केवळ वाचली जात नाही—ती मनात वाहत राहते.
शब्दांची ही परंपरा आजही जिवंत आहे. वाचन हे साहित्याच्या माध्यमातून आपण स्वतःला ओळखण्याची प्रक्रिया आहे. छापील पुस्तकांनी ज्ञानाची दारे सर्वांसाठी खुली केली. अभ्यास, विचार आणि वाचन संस्कृती आणि साहित्य : मानवाच्या ज्ञानयात्रेचा शाश्वत दीप.

मानवजातीचा संपूर्ण इतिहास पाहिला, तर एक गोष्ट स्पष्ट दिसते—माणूस जिथे शब्दांना स्पर्श करतो, तिथे संस्कृती उलगडते; जिथे वाचनाची ज्योत प्रज्वलते, तिथे प्रकाशाचा पहाट होतो.
वाचन, संस्कृती आणि साहित्य—ही तीन स्वतंत्र स्तंभ नाहीत; उलट, हे एकाच घराच्या तीन भिंती आहेत. या तिन्हींच्या आधारानेच मानवी समाज उभा राहतो, विचारांची देवाण-घेवाण घडते, आणि नव्या संकल्पना पुढे येतात.
वाचन म्हणजे केवळ शब्दांचे आकलन नव्हे, तर संस्कृतीकडे जाणारा मार्ग, आणि साहित्य म्हणजे त्या संस्कृतीचे जिवंत, धडधडते रूप.
म्हणूनच वाचन-संस्कृती-साहित्य हा त्रिकोण मानवजातीच्या विकासाचा सर्वात महत्त्वाचा पाया आहे.

१. वाचनाची संज्ञा — सोपी, सुलभ आणि सार्थ
वाचनाविषयी अनेक विद्वानांनी विविध व्याख्या केल्या. परंतु सामान्य माणसाच्या अनुभवातून वाचनाची खरी व्याख्या अशी वाटते—”शब्दांतून अर्थ शोधण्याची आणि त्या अर्थाला आयुष्याशी जोडण्याची प्रक्रिया म्हणजे वाचन.”
वाचन फक्त अक्षर ओळखणे नाही— ते म्हणजे पहिल्या शब्दाने उघडणारा नवा विश्वद्वार, कथेमधील अदृश्य पात्रांशी मैत्री,
कवीच्या भावविश्वाशी हृदयाचा संवाद, ज्ञानाची संचयिका उघडून जग समजून घेण्याचा प्रयत्न.
वाचन म्हणजे—
डोळ्यांनी पाहणे,
बुद्धीने अर्थ लावणे, आणि मनाने अनुभवणे.
लहान मूल चित्रपुस्तक पाहते, तेव्हा तेही वाचनच;
शेतकरी बी-बियाण्यांच्या पाकिटावर लिहिलेली माहिती वाचतो, तेही वाचनच;
गावातील आजी धार्मिक ओव्या म्हणते, तोही वाचनाचा अनुभवच !
म्हणून वाचन हे शिक्षितांच्या हातातील बंदिस्त साधन नाही,
ते मानवी स्वभावाचा एक मूलगामी स्वभावगुण आहे.

२. वाचन आणि माणूस — शब्द आणि चेतना यांचे जिव्हाळळ्यांचे नाते
माणूस ‘होमो सेपियन्स’—म्हणजे विचार करणारा प्राणी—तो विचार करण्याची क्षमता कुठून प्राप्त करतो? तर तो आयुष्याच्या वाटचालीतून, अनुभवातून!
आणि शब्दाशी पहिली मैत्री कशी जुळते? तर ती शब्द कानावर पडून आणि वाचनातून.
त्यापैकी वाचन आणि माणूस यांचा संबंध प्राचीन आहे, पण त्याहून महत्वाचा म्हणजे आत्मिक आहे ! वाचन माणसाला तीन महत्त्वाचे गुण देते—

जाणिवा –
काय बरोबर, काय चूक, काय न्याय्य, काय अन्याय्य हे समजण्याची क्षमता.
कल्पनाशक्ती –
जे प्रत्यक्षात नाही, ते मनात उभे करण्याची क्षमता.
साहित्य हेच तर करते—आपल्याला न दिसणाऱ्या जगाचे दरवाजे उघडते.
भावसंवेदनशीलता –
दुसऱ्याच्या वेदना समजण्याची शक्ती—जी कोणत्याही संस्कृतीची मूळ ओळख.
वाचनामुळे माणूस ‘फक्त जगत नाही’, तर ‘जाणून-जाणता जगतो’.
इतिहास पाहिला तर,
ज्यांच्या समाजात वाचन वाढते, तेथे लोकशाही रुजते,
ज्ञानशक्ती वाढते,
आणि दमनकारी विचार मोडून काढले जातात.
वाचनाशिवाय नीतिशास्त्र नसते, न्यायबुद्धी नसते, आणि कल्पनाशक्तीचा प्रकाश नसतो. म्हणूनच वाचन हे मनुष्याच्या उत्क्रांतीचे सर्वात शक्तिशाली साधन आहे.

समाजघडणीचा शांत महामार्ग-
शब्दांची शक्ती शांत असते, पण ती प्रचंड असते. वाचन हजारो शांत दिव्यांसारखे आहे—माणसांच्या मनात उजेड देणारे. वाचनवृद्धी म्हणजे फक्त पुस्तकांचे प्रसार नव्हे; ती माणसांच्या विवेकाची, करुणेची, समजुतीची, आणि संस्कृतीची वाढ.
महाराष्ट्र ही वाचनाची भूमी आहे—फड-शाळांपासून आजीच्या गोष्टीं पासून तर हॉटेलपर्यंत, गावठी भिसीपासून राज्यस्तरीय विशेषांकापर्यंत, नाशिकच्या पुस्तकपेटीपासून ऑटो-लायब्ररीपर्यंत. वाचन ही उद्याची गुंतवणूक आहे.
हीच गुंतवणूक आपल्या समाजाला परिपक्व करते, शांत करते, आणि समृद्ध करते.

वाचन संस्कृती आणि साहित्य :

शब्दांच्या प्रकाशात माणूस होण्याचा प्रवास माणसाच्या संपूर्ण इतिहासाला, संस्कृतीला, मूल्यविश्वाला, आणि त्याच्या विचारशक्तीला एका सूत्रात बांधतो—तो म्हणजे वाचन, वाचनसंस्कृती, आणि त्यासोबत उभी राहिलेली साहित्यपरंपरा. माणूस जगात आला त्या क्षणी त्याच्या हातात काही साधन नव्हते—न तलवार, न संपत्ती, न सामर्थ्य. त्याच्याकडे होते ते फक्त जिज्ञासेच्या ज्वलंत ठिणग्या, आणि त्या ठिणग्यांना आकार देणारे सर्वात मोठे साधन म्हणजे वाचन.

वाचन म्हणजे काय?
ते फक्त अक्षर ओळखणे का?
की, ते जीवन समजून घेण्याची एक खोल, अंतर्मुख, आणि अस्वस्थ करणारी प्रक्रिया आहे? आजच्या या दीर्घ भाषणात, आपण या सर्व प्रश्नांची उत्तरे शोधणार आहोत.

‘श्यामची आई’ आणि ‘गीताई’ हे वाचन संस्कृतीचे दोन उज्ज्वल शिखरे
साने गुरुजींचे ‘श्यामची आई’ आणि आचार्य विनोबा भावे यांची ‘गीताई’ हे केवळ साहित्यच नव्हे तर संस्कारांचे शाश्वत स्रोत आहेत. महाराष्ट्रात घराघरांत जेव्हा वाचनाची परंपरा रुजली तेव्हा या दोन ग्रंथांनी मन:संस्कृती घडवण्याचे मोठे काम केले. ‘श्यामची आई’ आईचे संस्कार, त्याग, स्नेह, आणि आदर्श कौटुंबिक जीवन यांचे हळवे पण तेजस्वी चित्रण.

हा ग्रंथ वाचताना केवळ डोळे पाणावले जात नाहीत तर हृदय घडते. अनेक पिढ्यांनी मातेचा अर्थ या पुस्तकातून समजून घेतला. ‘गीताई’ श्रीमद्भगवद्गीतेचे साधे, सुगम, आणि जीवनोपयोगी रूप. विनोबांनी वाचनाला आत्मचिंतन बनवले. हा ग्रंथ लोकांना ग्रंथालयात नव्हे अंतर्यामाच्या शांत कोपऱ्यात घेऊन जातो. या दोन्ही कृतींनी सिद्ध केले की वाचन हे मनोरंजन नव्हे तर मानवनिर्मितीचे सर्वात मजबूत साधन आहे. यांनी लाखो लोकांच्या जीवनात नैतिकतेची, विचारशीलतेची आणि संवेदनशीलतेची नवी पायरी उभी केली म्हणूनच, महाराष्ट्रातील वाचन संस्कृतीच्या इतिहासात या दोन पुस्तकांचे स्थान माईलस्टोनचे आहे. ज्यांनी वाचकांला फक्त अक्षरांच्या जवळ नेले नाही, तर अंतर्मनाजवळ आणले. अशी किमया करणारे हे ग्रंथ वाचन चळवळीचे अखंड बळ आहेत.

वाचन संस्कृतीची मांडणी — माणसाच्या संस्कृतीचा केंद्रबिंदू.
संस्कृती ही केवळ नृत्य, संगीत, भाषा, पोशाख, रीतिरिवाज यांची बेरीज नाही.
संस्कृती म्हणजे समूहाने मान्य केलेले मूल्यविश्व. आणि हे मूल्यविश्व घडते ते कुणाच्या हातात? वाचकाच्या हातात.ज्या समाजात वाचन वाढते—तेथे
विचारांना दिशा मिळते, संवाद संस्कारित होतो, भिन्न मतांमध्ये आदराची जागा वाढते, आणि समाजात विवेकाची मुळे रोवली जातात. वाचनसंस्कृती म्हणजे—
“शब्दांच्या माध्यमातून माणूस स्वतःशी आणि जगाशी प्रामाणिक संवाद साधतो ती सामाजिक परंपरा.” ही संस्कृती पिढ्यान्पिढ्या पुढे जाते—
आई मुलाला पहिली गोष्ट सांगते,
वडील मुलाला पहिली सुभाषिते शिकवतात,
शिक्षक विद्यार्थ्याला पहिला धडा देतात,
आणि ग्रंथालय मुलाची पहिली मैत्री करते.
हा सर्व अनुभव मिळून तयार होतो वाचनाचा संस्कार.
आज गरज आहे ती ह्याच संस्कृतीची नव्याने मांडणी करण्याची—कारण वाचनसंस्कृती म्हणजे फक्त पुस्तकांचे पान नाही, तर समाजाच्या मनाचे पान उलगडणे आहे.

साहित्याशी वाचनाचे नाते —
शब्दांच्या स्पर्शात मानवी जीवन वाचन आणि साहित्य यांचे नाते हे नदी आणि काठासारखे आहे.
नदी वाहण्यासाठी काठ हवा; साहित्य जगण्यासाठी वाचक हवा. वाचनाशिवाय साहित्याचा जन्म नाही, आणि साहित्याशिवाय वाचनाचा विस्तार नाही. साहित्य माणसाला केवळ मनोरंजन देत नाही— ते त्याला बदलते, घडवते, तयार करते. कवी म्हणतो—
“शब्दांतून जग विस्तारित होते”—
तर वाचक त्यास प्रत्युत्तर देतो—
“आणि वाचनातून जग समजते.”
साहित्य हे फक्त कथा, कविता, कादंबरी, नाटक किंवा निबंध नाही— ते मानवाच्या सामूहिक भावविश्वाची नोंद आहे. वाचनामुळेच साहित्य जिवंत राहते. वाचनच कवीला दिशा देते; वाचनच लेखकाला समाजाशी जोडून ठेवते; वाचनच साहित्याला कालातीत बनवते.

भारताचा वाचनइतिहास —
ओव्या, श्रुती आणि विद्वत्तेच्या महागाथा
भारताची वाचनपरंपरा सहस्रावधी वर्षांपासून चालत आलेली आहे.
आज आपण पुस्तकं हातात घेतो, पण प्राचीन भारतात श्रुती-पाठ हीच पहिली वाचनपद्धती होती.
मनाने ऐकणे, मनाने पाठ करणे, मनाने जपणे—हे वाचनाचाच एक प्राचीन प्रकार.
ऋग्वेदाचे ऋषी वाचन करताना शब्दांच्या शुद्धतेचे शास्त्र पाळत.

बौद्ध विहारात प्रव्रजक ‘सुत्त’ पाठ करीत.
जैन मुनि ‘आगम’ स्मरणात ठेवीत.
नालंदा, तक्षशिला येथे ‘ग्रंथपठण’ ही पवित्र प्रक्रिया मानली जाई.
भारतात वाचन हा नेहमी आध्यात्मिक आणि नैतिक मूल्यांशी जोडलेला राहिला.
ओव्या, अभंग, दोहे, साखळी, पोवाडे, कीर्तन—
हे सारे लोकवाचनाचे जिवंत रूप होते.
ब्रिटिश काळात छापखान्याच्या आगमनानंतर वाचन सर्वांसाठी खुलं झालं.
पत्रकारिता, निबंध, कादंबऱ्या, आणि लोकशाहीचे धडे—हे पुस्तकांच्या माध्यमातूनच समाजात पोहोचले.
भारताची वाचनपरंपरा हीवैदिक, तात्त्विक,भक्तिकालीन,आधुनिक, आणि लोकशा भाग 4 मराठी वाचनपरंपरा — ओव्या, भारुडे, अभंगांपासून आधुनिक साहित्यापर्यंत मराठी वाचनाची परंपरा अत्यंत समृद्ध आहे.

१. लोकपरंपरा — निरक्षरांचा सुद्धा वाचनाधिकार
मराठी माऊलीने प्रथम वाचन शिकले ते ओव्या म्हणून—
झोपाळ्यावरच्या अंगाई,
कातणीवरच्या ओव्या,
भोंडल्यातील गाणी.
निरक्षर स्त्रियांनी या ओव्यातून वाचनाचा अर्थ जगला— कारण शब्द बोलणे म्हणजेच वाचणे ही लोकसाहित्याची परंपरा होती.

२. संतपरंपरा — भाववाचनाचा सुवर्णकाळ
ज्ञानेश्वर, तुकाराम, नामदेव, एकनाथ—
या संतांनी वाचनाला ज्ञानाचा, नैतिकतेचा, आणि आध्यात्मिक अनुभवाचा दरवाजा बनवले.
ज्ञानदेवांनी पहिल्यांदा सिद्ध केले की—
“सभ्यतेचे वाचन फक्त संस्कृतात नाही,
ते जनतेच्या लोक भाषेतही होऊ शकते.” गीतेवरचे सटीक काव्य भाष्य त्यांनी देशभाषेत मराठीत वाचनास उपलब्ध करून देत साहित्य सोनियाची लेणी उघड केली .

३. छापील ग्रंथांची परंपरा — राष्ट्रजागृतीची पायाभरणी
१९व्या शतकानंतर मराठीत वाचनाचा स्फोट झाला. मुंबई , पुणे विद्येचे केंद्र झाले , निबंधमाला , आंग्ल भाषेतील साहित्य भाषांतर होऊ लागले .
दर्पण वृत्तपत्र , फुले-आंबेडकरांच्या लेखनाचा प्रसार, किर्लोस्करांची नाटके,
आगरकर-टिळकांचे संपादकीय लेख, ह. ना. आपटेंच्या कादंबऱ्या मोठ्याप्रमाणावर वाचल्या जाऊ लागल्या . स्त्रीशिक्षणाची पुस्तके,शिशुवाङ्मय,
लोककथा,व्याकरण आणि विज्ञान. अशी चौफेर वाचन परंपरा रुजली .
मराठी वाचनसंस्कृती म्हणजे बौद्धिक मुक्तीचा प्रवास आहे.

वाचनामुळे माणसात घडणारे बदल — शब्दांमध्ये दडलेली परिवर्तनशक्ती
वाचनामुळे माणूस बदलतो—वाचनाने माणसात घडून येणारे बदल — अंतर्मनातील अव्यक्त क्रांती वाचनामुळे माणूस बदलतो, पण हा बदल आवाजात नाही—तो शांत, आतल्या आत घडणारा, पाण्याने दगड झिजावा तसे हृदयावर उमटत जाणारा बदल असतो. वाचन हे मनाला विचारांची नवी क्षितिजे दाखवते. माणूस जर दिवसातून काही पाने जरी वाचत असेल, तरी हळूहळू त्याचा स्वभाव मृदू होतो, विचारप्रक्रिया सुस्थिर होते, निर्णयसमर्थता वाढते.

वाचन माणसात विवेक निर्माण करते.
न्याय-अन्याय, सत्य-असत्य, योग्य-अयोग्य यात फरक करण्याची क्षमता निर्माण होते. कविता वाचली की माणूस अधिक संवेदनशील होतो, कथा वाचली की इतरांच्या जीवनातील वेदना समजतात, इतिहास वाचला की वर्तमानातील चुकांची जाणीव होते, तत्त्वज्ञान वाचले की मनाला दिशा मिळते. वाचन माणसाच्या आत शांतता निर्माण करते.

आजच्या तणावग्रस्त काळात पुस्तक हातात घेतल्यावर मनावर जणू एखादी थंड हवेची झुळूक फिरते. पुस्तकातील वाक्यांमागे लेखकाचा अनुभव असतो, त्याचे विचार असतात, त्याची मिळवलेली प्रज्ञा असते. हे सर्व वाचकाच्या मनात शिरून त्याला स्थिर आणि शांत बनवते.

वाचन माणसाच्या भाषाशक्तीत बदल घडवते.
जे बोलणे अशक्य वाटत होते, ते वाचनामुळे सोपे होते.
शब्दसंपत्ती वाढते, मांडणीची कला विकसित होते, आणि संवादात स्पष्टता निर्माण होते. भाषा केवळ बोलण्याचे साधन नाही; ती माणूस बनवण्याचे माध्यम आहे—हे वाचनच शिकवते.

वाचन माणसाच्या कल्पनाशक्तीला पंख देते.
वाचकाला न पाहिलेलं जग दिसू लागतं—भौगोलिक, भावनिक आणि तात्त्विकही. एखाद्या काल्पनिक कादंबरीतून तो हजारो वर्षे मागे जातो; एखाद्या वैज्ञानिक लेखातून तो भविष्यकालात उडी मारतो.
वाचन हे माणसाच्या मनातील बंद खिडक्या उघडून टाकते. शारीरिक नाही, पण बौद्धिक आणि भावनिक पातळीवर विचारांची शिस्त तयार होते

पुस्तक पानागणिक वाटचाल शिकवते.
माणूस अधीरतेपासून संयमाकडे जातो.कादंबरीतील दुःख-प्रीती-वेदना आपलेच वाटू लागतात. हा अनुभव माणसाला संवेदनशील करतो. त्यामुळे भावनिक परिपक्वता वाढते

३. निर्णयक्षमता वाढते
वाचन माणसाला पर्यायांची जाणीव करून देते. त्याला विचार करता येतो, तर्क करता येतो. त्यामुळे निर्णयक्षमता वाढते

४. एका पुस्तकात विज्ञान असते, दुसऱ्यात समाजशास्त्र, तिसऱ्यात आत्मचरित्र— आणि या विविधतेतून मन विस्तारत जाते. यातून वाचकाला जगाकडे पाहण्याचे अनेक दृष्टिकोन मिळतात

वाचनाचे संस्कार — माणूस घडवणारी अदृश्य शाळा
वाचनामुळे होणारे संस्कार — विचारांच्या मातीत पडलेली बीजेच जणू !
संस्कार ही केवळ धार्मिक किंवा कौटुंबिक देणगी नाही;
वाचन हा सर्वात टिकाऊ संस्कार आहे , वाचनाने माणसाच्या मनात जी मूल्ये पेरली जातात ती आयुष्यभर टिकून राहतात.वाचनाचे संस्कार पाच प्रकारचे—
नैतिक संस्का
साहित्य माणसाला सत्य, प्रामाणिकपणा, सहानुभूती यांची ओळख करून देते. कथा, नाटके, आत्मचरित्रे यांमध्ये जीवनाचे नैतिक धडे पेरलेले असतात.

सांस्कृतिक संस्कार
आपल्या भाषेची, परंपरेची, वारशाची, इतिहासाची गोडी वाचनातूनच लागते. संस्कृतीचे जतन वाचनाशिवाय अशक्य आहे.

तर्कशीलतेचे संस्कार
विचारांना दिशा देते. “का?” विचारण्याची धाडसी वृत्ती जन्माला येते.

सामाजिक संस्कार
साहित्य सामाजिक प्रश्न दाखवते , अन्यायाविरुद्ध उभं राहण्याची ताकद देते.

सौंदर्यदृष्टीचे संस्कार
कवितेमुळे, कलेवरील लेखांमुळे मनात सौंदर्याची जाण विकसित होते.
माणूस अधिक संवेदनशील आणि सुजाण होतो. म्हणूनच वाचन हे केवळ छंद नाही, तो माणसाला घडवणारा संस्कार आहे.
आजच्या काळात पुस्तक वाचनाचे फायदे —
माहितीपेक्षा जा स्त ‘मूल्य’ मिळतेआज वेळ कमी, धावपळ जास्त, इलेक्ट्रॉनिक स्क्रीन सर्वत्र.
अशा काळात पुस्तक वाचणे निरर्थक वाटू शकते.
पण उलट, आजच्या काळात पुस्तक वाचणे अधिक आवश्यक झाले आहे.

आजच्या युगातील पुस्तक वाचनाचे मुख्य फायदे—
एकाग्रता वाढते
मोबाईल ५–१० सेकंदांनी लक्ष हटवतो; पुस्तक लक्ष स्थिर ठेवते.
मन शांत होते
ई. स्क्रीन थकवते; पुस्तक विश्रांती देते.
गंभीर विचारप्रक्रिया वाढते
पुस्तकात सखोलता असते: सोशल मीडियात वरपांगी माहितीच जास्त आढळते.
भावनिक स्थैर्य वाढते
आत्मचरित्रे, कथा, कादंबऱ्या मनाला आधार देतात.

निर्णयक्षमता विकसित होते
साहित्य जीवनातील गुंतागुंती समजावून देतं.
भाषाशक्ती सुधारते
चांगलं वाचन = चांगलं विचार = चांगला संवाद.
म्हणूनच असे म्हणता येईल , आजच्या काळात पुस्तक म्हणजे मनाला लागणारी औषधी आहे.
जगाकडे पाहण्याचे अनेक दृष्टिकोन मिळतात

०. पुस्तकेच वाचन किती महत्त्वाचे —
१. कारण पुस्तकात ‘उत्तरे’ नाहीत, ‘दिशा’ आहेत
इंटरनेट माहिती देतं, पण पुस्तक ज्ञान देतं.माहिती विसरली जाते,
पण ज्ञान आयुष्यभर टिकतं. पुस्तकांना स्पर्श म्हणजे इतिहासाला स्पर्श, विचारांना स्पर्श, अनुभवांना स्पर्श. पुस्तक म्हणजे एका बुद्धिमान मनाशी झालेला संवाद आहे.पुस्तकांची तळमळ हे एक सुंदर वैशिष्ट्य आहे—
पुस्तक वाचताना आपण स्वतःपासून पळत नाही, तर स्वतःकडे चालत जातो.
पुस्तक वाचनाचा हट्ट का? —
कारण हा हट्ट ‘मनाला जपण्याचा’ हट्ट आहे
आज हजारो आकर्षणे आहेत—रील्स, व्हिडिओज, नोटिफिकेशन्स.
पण यामध्ये मनाची शांती हरवते. म्हणूनच पुस्तक वाचनाचा हट्ट करावा लागतो—कारण हा हट्ट मानसिक आरोग्याचा आहे.
पुस्तक वाचनाचा हट्ट म्हणजे स्वतःशी संवाद साधण्याचा हट्ट.
आपण कोण आहोत, कुठे उभे आहोत, कुठे जायचे आहे—
हे कळण्याचा मार्ग वाचनच दाखवतो.
नवी वाचनमाध्यमे — पर्याय की धोका?
ऑनलाइन लेख, ब्लॉग, ई-पुस्तके, ऑडिओबुक्स—
ही सर्व नवी माध्यमे वाचनविश्वाचा विस्तार आहेत.
ती पुस्तके संपवणारी व्यवस्था नाहीत;
ती वाचनाचे स्वरूप विस्तृत करणारी साधने आहेत. पण धोका आहे—
सखोलतेचा अभाव, सपाट माहिती, उथळ विचार, आणि तुटलेली एकाग्रता. डिजिटल माध्यमे वेळ खातात पण विचारांची खोली वाढवत नाहीत.
ते थरार, आकर्षण, वेग देतात—पण दिशा देत नाहीत.
असे असतानाही पुस्तकसंस्था टिकेल कशी?
पुस्तकसंस्था म्हणजे—पुस्तके, पुस्तक विक्रेते, ग्रंथालये, लेखक, वाचक, प्रकाशक—
ही एक विशाल परिसंस्था आहे.ती टिकेल जेव्हा—
घरात वाचनाला मान मिळेल
शाळांमध्ये वाचन तास अनिवार्य होतील
ग्रंथालये आधुनिक होतील
वाचन चळवळी गावोगावी चालतील
मुलांना पुस्तकांचा पहिला स्पर्श घरातून मिळेल.
कुटुंबात वाचनाचा वारसा जाईल.
पुस्तकसंस्था टिकवण्यासाठी समाज, शासन, शिक्षक, कुटुंब—सर्वांनी एकत्र काम करणे आवश्यक आहे.
उपाय — वाचनाचा दीप पुन्हा प्रज्वलित करण्यासाठी काय करावे?
घरात पुस्तकांचे कोपरे तयार करणे
मुलांना दररोज २० मिनिटांचे वाचन देणे
ग्रथालयांना नवीन पुस्तकांनी समृद्ध करणे
ग्रामीण वाचनमंडळे सक्रिय करणे, ई.स्क्रीन टाइम कमी करून वाचन वेळ वाढवणे, दिवाळी अंक वाचण्याची परंपरा चालू ठेवणे, लेखक–वाचक संवाद कार्यक्रम वाढवणे, मोफत सार्वजनिक ग्रंथालये वाढवणे
अशा परिस्थितीत पुस्तके वाचण्याचा आग्रह धरणे उचित की अनुचित?
आजच्या काळात–
पुस्तक वाचनाचा आग्रह धरणे फक्त उचितच नाही तर तो अत्यावश्यक आहे.
हा आग्रह मानसिक आरोग्य वाचवतो, मनाला दिशा देतो,

समाजाला संवेदनशील बनवतो, संस्कृतीचा वारसा जपतो,लोकशाही मजबूत करतो.

पुस्तक हे मानवजातीचे सर्वात नाजूक पण सर्वात टिकाऊ शस्त्र आहे.ज्ञान, विवेक, प्रकाश या सर्वांचा आधार.म्हणूनच कोणत्याही परिस्थितीत पुस्तक वाचनाचा आग्रहसोडला जाऊ नये—पुस्तक हे आजही आणि उद्याही माणसाचे सर्वात मोठे मित्र आहे.

डिजिटल जगाचा प्रभाव — संधी आणि संकट
डिजिटल जग वाचनाला गती देते, होच वाढवते, पण एकाग्रता कमी करते. त्यामुळे संतुलन आवश्यक. मुलांमध्ये, किशोरांमध्ये, ग्रामीण भागात वाचनसंस्कृती मुलांसाठी चित्रपुस्तकांची गरज

किशोरांसाठी प्रेरणादायी कथा

ग्रामीण भागात चलन गाडीची ग्रंथालये

फिरते ग्रंथालये
गावकुसात वाचनकेंद्रे
वाचन आणि सर्जनशीलता
वाचन कल्पनाशक्तीला पंख देते. जितके वाचन जास्त, तितका विचार ताजातवाना. कवी, लेखक, कलाकार—हे सगळे जन्मत: सर्जनशील नसतात;
त्यांना सर्जनशील बनवते ते वाचन.

वाचनाचे मानसशास्त्र
मानसशास्त्र म्हणते—
“वाचन मेंदूतील १७ शक्तिस्थळांना सक्रिय करते.”
वाचन होते ते—
विश्रांती
ध्यान,
स्व-उपचार,
मेंदू प्रशिक्षण.
सार्वजनिक धोरणे, ग्रंथालये आणि वाचनप्रेरणा
शासनाने—
शाळांपासून महाविद्यालयांपर्यंत वाचन संस्कृती बळकट करावी

प्रत्येक गावात ग्रंथालय

लेखक-शिक्षक संवाद

पुस्तकांच्या किमतींवर नियंत्रणअशा परिस्थितीत पुस्तके वाचण्याच्या चळवळीतून काय घडू शकते-मानसिक आरोग्य वाचवते, मनाला दिशा देते,समाजाला संवेदनशील बनवतसंस्कृतीचा वारसा जपते, लोकशाही मजबूत करते

पुस्तक हे मानवजातीचे सर्वात नाजूक पण सर्वात टिकाऊ शस्त्र आहे.
ज्ञान, विवेक, प्रकाश या सर्वांचा आधार.
म्हणूनच कोणत्याही परिस्थितीत पुस्तक वाचनाचा आग्रह सोडला जाऊ नये—
पुस्तक हे आजही आणि उद्याही माणसाचे सर्वात मोठे मित्र आहे.
महाराष्ट्रातील वाचनसंस्कृतीचा इतिहास मांडताना साधना साप्ताहिक, वाचनविशेषांकांची परंपरा आणि महाराष्ट्र शासनाच्या ‘लोकराज्य’ (२०१४) वाचन विशेषांक या तीन घटकांचा उल्लेख करणे अत्यावश्यक ठरते. हे तिन्ही उपक्रम महाराष्ट्राच्या सार्वजनिक वाचनजागृतीचे त्रिसूत्री दीपस्तंभ आहेत. वाचन ही केवळ वैयक्तिक आवड किंवा शैक्षणिक गरज न मानता समाजविकासाचे साधन आहे ही भावना यांच्यामुळे लोकमानसात खोलवर रुजली.

वाचनसंस्कृती ही कोणत्याही समाजातील शांतता,सहिष्णुता,चिंतनशीलता,नै तिकता यांची पायरी आहे. म्हणूणच रे बॅडबरी म्हणतात , एखादी संस्कृती नष्ट करावयाची असेल तर जाळपोळीची गरज नाही, लोकांना वाचनापासून परावृत्त केले तरी पुरे..!” इथे मी माझी एक कविता उद्धृत करतो आणि थांबतो ……….
महाराष्ट्रीय वाचनसंस्कृतीचा हा प्रवास म्हणजे फक्त पुस्तकांची देवघेव नव्हे; ती मनांची, मूल्यांची, स्वप्नांची आणि परिवर्तनाची देवाणघेवाण आहे. नाशिकच्या साध्या पेटीत ठेवलेल्या काही पुस्तकांनी तेथल्या रस्त्यांना शब्दांची किलबिल दिली; एका ऑटोत उघडलेल्या छोट्याशा वाचनालयाने वाहतुकीच्या गर्दीतही अंतर्मनाचा रस्ता मोकळा करून दिला; महामार्गावरील एका हॉटेलात ताटासोबत ज्ञानाचा घास मिळू लागला; तर पुस्तक-भिशीने आर्थिक लोकपरंपरेलाच सांस्कृतिक रूप देत गावागावात नवी प्रकाशकिरणे पसरवली. WhatsApp समूह, भटक्या सायकल-लायब्रऱ्या, आदिवासी भागातील कथाशिबिरे — कुणाही संस्थेने आदेश न देता, लोकांनीच उभ्या केलेल्या या छोटी-छोटी चळवळी किती मोठे काम करत आहेत!
कारण वाचन म्हणजे एक शांत क्रांती आहे. आवाज न करता विचार बदलणारी, भिडाभिडीत न जाता मनाच्या चौकटींना ढवळणारी.
शासनही यात मागे नाही ‘वाचन प्रेरणा’सारखे उपक्रम, शालेय खुली वाचनालये, ग्रंथालय आधुनिकीकरणाच्या योजना यामुळे शाळेच्या भिंतींच्या पलीकडे ज्ञानाचा आधार मिळतो आहे. मात्र, या ११ हजार ग्रंथालयांची आणि त्यांच्या कर्मचाऱ्यांची आजचीच नव्हे तर उद्याचीही काळजी शासनाला घ्यावी लागेल. कारण वाचनसंस्कृती टिकवणारे हेच खऱ्या अर्थाने महत्त्वाचे स्तंभ असून सुसंस्कृत समाज निर्माते आहेत. न्यायमूर्ती चंद्रशेखर धर्माधिकारी यांनी दिलेला संदेश आपल्याला दिशा दाखवतो — “देशात गावोगावी देवळांपेक्षा ज्ञानमंदिरे उभारा.”
ही ज्ञानमंदिरे म्हणजे फक्त इमारती नाहीत —
ती प्रत्येक वाचकाच्या अंतर्मनात लागलेला दिवा आहेत.
हा दिवा विझू नये म्हणून साधनासारखी विचारजन्मभूमी, पुस्तकमैत्री सारखी लोकशिक्षणाची वाट आणि विषयवार वाचनविशेषांकांची समृद्ध परंपरा, महाराष्ट्राच्या जिज्ञासू मनाला सतत पोसत आहेत.
वाचनसंस्कृती हे समाजाच्या शांतता, संवाद, सहिष्णुता, नैतिकता यांचे पायाभूत दालन आहे. ज्या समाजात लोक विचार करतात, तिथे मानवतेची दिशा योग्य राहते. म्हणूनच रे ब्रॅडबरीचा इशारा काळजाला भिडतो —संस्कृती नष्ट करायची असेल तर पुस्तकं जाळण्याची गरजच नसते… लोकांना वाचनापासून दूर केलं की तेवढंच पुरेसं ठरते! असे घडू नये आपल्या सारख्या सुजनांना वाटते परंतु, पुढील काळातील धोका लक्षात घेता , अशा वेळी माझ्या एका कवितेतील चेतावणीही वास्तवाला स्पर्श करते —
आज तरी पुस्तक उघडायला
परवानगी लागत नाही;
पण ,
उद्या शब्दांसोबतच
विचारांनाही शिक्के लागतील कदाचित.
……म्हणूनच हा क्षण महत्त्वाचा आहे —
प्रत्येक हातात पुस्तक देण्याचा,
प्रत्येक घरात ग्रंथालय जागवण्याचा,
प्रत्येक मनात प्रश्न जागवण्याचा.
वाचन म्हणजे फक्त अक्षरे नाहीत —
ती मनाला मिळालेली पंखे आहेत.
स्वतःच्या पलीकडे उडण्याची ताकद देणारे या पंखांना थकू देऊ नये.
आज महाराष्ट्र वाचनाच्या नव्या उसळीने थरारला आहे —
ही उसळी थांबू न देता, तिला पुढील पिढ्यांच्या हातात गवसणी घालण्याइतकी मजबूत करणे,
हेच खरे ज्ञानाची लोकशाहीकरण होय.
आणि म्हणून —
शब्दांचा दिवा जळू दे,
पुस्तकाच्या पानातून प्रकाश उमलू दे,
आणि वाचनसंस्कृतीचा हा मार्ग
निरंतर, निडर, निर्भयपणे पुढे वाहत राहू दे…
हीच ह्या चराचराला विनम्र प्रार्थना !
धन्यवाद !