स्वतःच्या सत्यरूपाशी एकरूपता हेच अंतिम कार्य

पै जो जिये देवतांतरीं । भजावयाची चाड करी ।
तयाची ते चाड पुरी । पुरविता मी ।। १४३ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय सातवा

ओवीचा अर्थ – परंतु, जो ज्या अन्य देवतांना भजावयाची इच्छा करतो, त्याची ती इच्छा पूर्णपणें पुरविणारा मीच आहे.

मानवप्रतिभेचा प्रवास हा देवत्वाच्या शोधानेच सुरू होतो. कोणी मंदिराच्या भगवी शेंदरीत त्याला बघतो, कोणी नदीच्या अथांग निळाईत, कोणी गुरूच्या शब्दांत, तर कोणी विश्वाच्या स्थावर-जंगमतेत. प्रत्येकाची ओढ, प्रत्येकाची निवड वेगळी. परंतु त्या सर्व ओढींच्या पाठीमागे एकच अदृश्य बोट धरून उभा असतो – स्वतः परमेश्वर. ही ओवी जेंव्हा म्हणते, “जो ज्या देवतांना भजावयाची चाड करी, त्याची ती इच्छा मीच पूर्ण करतो,” तेंव्हा भगवान श्रीकृष्ण त्या परमसत्याचे आवरण उघडतात. विविधतेच्या रंगांनी भरलेल्या या जगाला एकात्मतेच्या धाग्याने बांधणारी ही ओवी सदाशिवाच्या विशाल कृपेची घोषणा करते.

देवभक्तांच्या मनात भिन्न आकांक्षा जन्म घेतात. कोणाचे मन गणेशाबद्दल कृतज्ञतेने फुलून येते; विघ्न दूर करणाऱ्या त्या वक्रतुंडाचे स्मरण त्यांना आश्वस्त करते. कोणाला लक्ष्मीची कृपा हवी असते; तिच्या अधिष्ठानात त्यांना घरचे सौख्य आणि कर्तृत्व दिसते. शंकराला कोणी भजतो, कारण त्यांना त्या महादेवात संन्यासाचा धगधगता अग्नि आणि विरक्ततेची शांती एकत्र दिसते. कोणी पार्वतीला, कोणी सरस्वतीला, तर कोणी सूर्य-चंद्रादिक देवतांना. भेद आहेत, परंतु त्या भेदांच्या तळाशी एकच भावना आहे – ईश्वरशोध.

ज्ञानदेव म्हणतात की, मनुष्य कोणतीही देवता निवडो, त्या देवतेच्या आड उभा असणारा मीच त्याचा संकल्प पूर्ण करून देतो. यामागे अद्भुत आध्यात्मिक विवेक दडलेला आहे. देवतांचे रूप, नावे आणि कार्यभेद हे मानवी कल्पनाशक्तीच्या विविध प्रकाशछटा आहेत. पण स्रोत एकच—परब्रह्म. मानवाला जे रूप भावते, जे आदरविषयक वाटते, जे हृदयातील आकांक्षेशी जुळते, त्या माध्यमात त्याला शक्ती मिळते. आणि त्या शक्तीच्या दारातील खरा दीपकपाला स्वतः कृष्णच असतो.

या ओवीचे गूढ अर्थ असा की, परमेश्वर कोणाचाही विरोध करत नाही. मनुष्य कोणत्या देवतेकडे वळतो, कोणत्या रूपात त्याला भक्ती सहजतेने रुचते, त्यातही परमात्म्याचीच योजना असते. ज्या देवतेची आवड मनात जागृत होते, तीही आवड परमेश्वराच्या प्रसादातूनच येते. भक्ताला त्या देवतेकडून फल प्राप्त व्हावे, त्याची भावना पूर्ण व्हावी, अशी दयाळू यंत्रणा तोच चालवितो. त्याच्यासाठी पृथ्वीवरील प्रत्येक देवता ही त्याच्या अनंत रूपांपैकी एक मृदू छटा आहे.

ही ओवी आपल्याला एक मोठा अध्यात्मिक धडा देते—भक्ती ही बंधन नव्हे, तर स्वातंत्र्य आहे. भगवंत माणसाच्या श्रद्धेला कैद करत नाहीत. ते त्याला मार्ग दाखवतात, परंतु मार्गाची निवड स्वतः भक्तच करतो. रामकृष्णांची कथा आठवते—ते म्हणत, “सर्व श्रद्धा मला प्रिय आहेत. भक्त कोणत्याही देवतेचा ध्यास धरू दे; त्याने अखेरीस पोहोचायचे माझ्याकडेच आहे.” नद्या कितीही असल्या, समुद्र एकच. प्रभू कित्येक दारांनी प्रवेश करतात, पण घर त्यांचे एकच असते. ही ओवी त्या समुद्राच्या अंत:करणातून आलेली मानवी विविधतेच्या स्वीकाराची घोषणा आहे.

मानवाला ओढ लागते ती स्वतःच्या अंतरीच्या भावनेशी नाते जुळणाऱ्या रूपाची. कोणी कठोरता अंगीकारतो, म्हणून शनीदेव त्यांना आवडतात. कोणी सौम्य, करुणाशील रूपाचे पूजन करतो, म्हणून गौरी-देवी त्यांना भावते. कोणी गुरूला शिरोधार्य मानतो, कारण त्याला जिवंत साक्षात्काराचा अनुभव लागतो. पण देवता कोण असो, तिच्या कृपेची पार्श्वभूमी कृष्णच देतात. भक्ताला वाटते की त्याने अमूक देवतेला हाक मारली; पण प्रत्यक्षात ती हाकही परमेश्वरानेच प्रेरित केलेली असते.

भगवान असे का करतात? कारण जगातील प्रत्येक सत्त्व, प्रत्येक हृदयाची ओढ, प्रत्येक उपासनेची वाट ही त्यांनीच विणलेली आहे. उपासनेत एकाग्रता निर्माण व्हावी, मनाला आराम मिळावा, विश्वास दृढ व्हावा, म्हणूनच विविध रूपांची योजना केली गेली. एखादा बालक आईच्या मांडीवर झोपू शकतो, तर दुसरा वडिलांच्या खांद्यावर. दोघेही सुरक्षित असतात, कारण घर एकच आहे. तसेच, भक्त कितीही भिन्न देवतांची उपासना करो, त्या सर्वांच्या मागे एकाच घराची उब आणि कृपा आहे—परमेश्वराची.

ही ओवी सूचित करते की, मनुष्याला जर एखाद्या देवतेची कोवळीक, प्रेमळ ओढ असेल, आणि तो तिच्या पूजेत मनापासून रमे, तर त्या उपासनेचे फळ त्याला नक्की मिळते. परंतु फळ देणारा कोण? कृष्ण स्वतः. दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे तर, विविध देवता आपापल्या कार्यात गुंतलेल्या आहेत. पण त्या कार्यांना पोषण देणारी शक्ती ही एक आहे. जसे सूर्यकिरण झाडाला वाढवतात, नदीला चमक देतात, तर सागराला उधाण आणतात. कार्यभेद असले तरी ऊर्जेचा स्रोत एकच. देवतांच्या फलदायक कृपेमागे श्रीकृष्णाचे चैतन्य कार्यरत असते.

या विधानात एक अद्वितीय निष्पक्षता आहे. कृष्ण कोणालाही म्हणत नाहीत की “मला सोडून दुसऱ्याची उपासना करू नकोस.” उलट ते म्हणतात—“तू जिथे आनंदी आहेस, जिथे भक्ती सहज होते, त्या देवतेला पूज. पण जाण, की त्या पूजेचे सौंदर्य आणि तिचे फळ मीच पुरवितो.” हा दृष्टीकोन किती महान आहे! किती विशाल! एवढ्या प्रेमाने, एवढ्या समभावाने केवळ परमपुरुषच बोलू शकतात.

ही ओवी एका मोठ्या आध्यात्मिक सत्याचे दार उघडते—श्रद्धेचा अंतिम आधार एकच आहे. मनुष्य देवतारूपात जे बाहेर बघतो ते प्रत्यक्षात स्वतःच्या हृदयातील परमात्माच आहे. म्हणूनच देवपूजेची चाड (इच्छा) देखील ही मनातील दैवी प्रेरणा आहे. परमेश्वर भक्ताला त्याच्या आवडत्या रूपाशी बांधतात, कारण त्या मार्गाने त्याला पुढे स्वतःच्याकडे नेणे सोपे होते. ही सर्व रचना अत्यंत सखोल आणि करुणामय आहे.

“तयाची ते चाड पुरी”—या शब्दांतील प्रेमळ आश्वासनामुळे लक्षात येते की, ईश्वर मानवाच्या भावना तुच्छ मानत नाही. त्याच्या मनातील आकांक्षा, निवडी, श्रद्धेची दिशा— हे सर्व ईश्वराच्या नजरेत महत्त्वाचे असते. मनुष्य जितका मनापासून उपासना करतो, तितका ईश्वर त्याच्या जवळ येतो. आणि भक्त ज्या रूपात देवत्व पाहू इच्छितो, त्या रूपाला सामर्थ्य देणे आणि त्यातून फल प्राप्त करून देणे ही जबाबदारी कृष्ण स्वतः स्वीकारतात.

भक्ताला वाटते की त्याचा देव त्याला आशीर्वाद देतो; प्रत्यक्षात त्या देवतारूपाला शक्ती देणारा, त्याचा संकल्प पूर्ण करणारा कृष्ण असतो. जसे एखादा दिवा प्रकाश देतो, पण त्यामागे तेल, वात आणि ओवाळणारा हात असतो. देवता ही दिव्यासारखी, कृष्ण हे त्यामागील अखंड प्रकाश-स्रोत.

ओवी आपल्याला शेवटचा एक महत्त्वपूर्ण संदेश देते—उपासनेचा मार्ग कोणताही असो, भक्तीचा लक्ष्य एकच असते. विविध देवतांची पूजा करणारे लोक एकमेकांशी वितंडवाद करतात, वाद-विवाद करतात, परंतु परमेश्वराच्या दृष्टीने हे सर्व मार्ग त्यांच्या पायापर्यंतच पोहोचणारे आहेत. भक्तीचे घर एक, दारे अनेक. आणि भजनाची चाड जिथे असेल, त्या दाराची चावी देऊन आत ओढून घेणारा तोच—स्वयं भगवान.

म्हणून या ओवीचा गाभा असा की, ईश्वराचे प्रेम निरपेक्ष आणि अखंड आहे. तो मनुष्याच्या श्रद्धेचा आदर करतो, त्याच्या भावनेला मान देतो आणि मार्ग कितीही वेगळा असो, त्या मार्गावर त्याला शक्ती देऊन पुढे नेतो. भक्ताच्या इच्छा पूर्ण करून त्याला शेवटी स्वतःच्या सत्यरूपाशी एकरूप करणे हेच त्यांचे अंतिम कार्य आहे.