ईश्वर सृष्टीत सर्वत्र, पण त्याचं स्वरूप नितांत साक्षीभावाचं

एथ ईश्वरु एकु अकर्ता । ऐसें मानलें जरी चित्ता ।
तरी तोचि मी हें स्वभावता । आदीचि आहे ।। ८४ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय पांचवा

ओवीचा अर्थ – आणि ईश्वर एक अकर्ता आहे, असें चित्ताला पटले आणि मुळापासून स्वभावतःच तोच ईश्वरच मी आहे, तर मीहि उघडच अकर्ता आहे.

ही ओवी “अकर्ता” असलेल्या परमेश्वराच्या स्वरूपावर प्रकाश टाकते. ज्ञानेश्वर माऊली अतिशय रसाळ भाषेत भगवंताच्या निस्पृह, निष्काम स्वरूपाचे वर्णन करतात.

एथ – इथे (या योगमार्गात, या विचारप्रवाहात)
ईश्वरु एकु अकर्ता – ईश्वर हा एकच असून तो अकर्ता आहे (कर्माचा कर्ता नाही)
ऐसें मानलें जरी चित्ता – मनाने जरी असं मानलं
तरी तोचि मी हें स्वभावता – तरीही “तोच मी आहे” हे माझं निसर्गधर्म आहे
आदीचि आहे – आणि ते तर प्रारंभापासूनच (नित्यसिद्ध स्वरूप)

या ओवीत ज्ञानेश्वर माऊली अत्यंत सूक्ष्म आणि अद्वैत दृष्टिकोनातून ईश्वराचं खरे स्वरूप उलगडत आहेत. ही ओवी वाचताना असं वाटतं की परमेश्वर आपल्याशी मनमोकळ्या संवादात आहे. तो म्हणतो : “जरी तू मनाने मानशील की मी काहीही करणार नाही, मी कर्म करत नाही (अकर्ता आहे), तरीही ते खरेच आहे – कारण ‘मीच मी आहे’ हे माझं स्वाभाविक रूप आहे. आणि ते प्रारंभापासून असंच आहे.”

म्हणजे काय?

परमेश्वर हे अखिल विश्वाचं बीज असूनही, तो या साऱ्या नाट्यात प्रत्यक्षपणे काही करत नाही – तो अकर्ता आहे. त्याचं अस्तित्व सगळीकडे आहे, पण सहभाग तटस्थ आहे. जसं: सूर्य प्रकाश देतो, पण तो कुणाच्या अंधाराचं कारण ठरत नाही. समुद्रात अनेक लाटा उठतात, पण समुद्र त्यांना स्वतःहून उभारतो असं नाही. आरशात प्रतिबिंब दिसतं, पण आरसा त्या रूपांचा कर्ते होत नाही. त्याचप्रमाणे, ईश्वर सृष्टीत सर्वत्र आहे, पण त्याचं स्वरूप नितांत साक्षीभावाचं आहे. “तो आहे, पण तो कर्ता नाही.”

🕊️ “तोच मी आहे” – ह्या वाक्यातील गूढार्थ:
परमेश्वर म्हणतो – “तू मला अकर्ता मान, कर्ता मान – काहीही म्हटलंस तरी माझं सत्य, माझं मूळ रूप तेच आहे. मी कोणावरही निर्भर नाही, मी ‘स्वभावतः’ असा आहे.”

यात एक फार सुंदर आत्मज्ञानाचा संदेश आहे. आपण जर ‘मी कोण आहे?’ हा प्रश्न विचारला, तर उत्तर हेच सापडेल — आपण शुद्ध साक्षी आहोत. कर्तेपण, भोक्तेपण, हर्ष-विषाद हे सगळं मनाच्या पातळीवर आहे, आत्म्याच्या (ईश्वरस्वरूप) पातळीवर नाही.

🌟 आधुनिक भाषेत समजावयाचं झालं, तर:
ही ओवी आपल्याला सांगते की, “स्वतःचं सत्य ओळख – तू कर्ता नाहीस, तू साक्षी आहेस.” जसं ईश्वर स्वभावतः अकर्ता आहे, तसंच प्रत्येक जिवातील आत्मा देखील त्या ईश्वराचा अंश म्हणून अकर्ता आहे. पण आपण मनाशी एकरूप झाल्यानं आपल्याला वाटतं, “मी हे करतो आहे.”

हा भ्रांत भंगण्यासाठी ही ओवी टाकीचं पाणी निथळावं तशी अंतःकरण शुद्ध करत जाते.

🔚 निष्कर्ष:
ज्ञानेश्वर माऊली म्हणतात: “ईश्वराचं स्वरूप अकर्ता आहे, आणि हे त्याचं नित्यस्वरूप आहे – हेच मी, हाच माझा स्वभाव आहे.”

यातून साधकाला एक फार मोलाचा संदेश मिळतो — “तूही तुझ्या आत्मरूपात स्थिर राहा. कर्तेपणाच्या गुंतवळीतून बाहेर ये. तेव्हा तुला कळेल – ईश्वर आणि तू वेगळे नाहीत.”

“साक्षीभाव म्हणजे काय?”

– हा योग, वेदांत, भक्ती आणि आत्मज्ञानाच्या मार्गावरचा एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि खोल प्रश्न आहे. याचं उत्तर केवळ बौद्धिक नसून अनुभवात्मक आहे,

साक्षीभाव म्हणजे सर्व गोष्टींकडे निःपक्षपातीपणे, न गुंतता, शांतपणे पाहणं. हे “मी पाहतो आहे” असं असूनही, “मी यात सामील नाही” हे ठाऊक असणं.

जसं एखादी व्यक्ती नाटकगृहात बसून नाटक पाहते – ती पात्रांमध्ये नाही. ती त्यांच्या भावनांना बांधलेली नाही. पण ती सर्व काही पाहते, अनुभवते, समजते

तसंच अंतःकरणात स्थिर झालेला “साक्षीभाव” म्हणजे – माझं शरीर काय करतंय, मनात काय विचार येतायत, भावना काय आहेत – हे सगळं मी पाहतो आहे, पण मी हे नाही !

🧘‍♂️ थोडं खोलात जाऊन पाहूया:
१. साक्षीभाव म्हणजे “मी अनुभवतो” पण “मी नाही”
उदाहरण: राग आला – हे सत्य आहे. पण “मी रागावलेला आहे” असं समजण्याऐवजी, साक्षीभावात “राग येतो आहे” हे लक्षात येतं. म्हणजे ‘राग’ हा एक पाहण्याचा विषय आहे आणि मी त्या भावनेचा ‘दर्शक’ आहे.

२. मी शरीर, मन, बुद्धी नाही – मी त्यांच्या साक्षी आहे. “द्रष्टा मी आहे, दृश्य हे जग आहे.” हे जेव्हा समजतं, तेव्हा आपल्याला खरा “मी कोण?” हा प्रश्न दिसू लागतो.

३. साक्षीभाव म्हणजे निर्लेप असणं
जसं: कमळाच्या पानावर पाणी राहात नाही. आरशावर चित्र उमटतं पण चिकटत नाही. तसंच, साक्षीभावात मन जरी विचार करत असेल, तरी आत्मा त्याला स्पर्श करत नाही.

🪞 उदाहरणांनी साक्षीभाव समजून घेऊया:
🔹 टीव्ही स्क्रिन सारखा साक्षीभाव: टीव्हीवर प्रेम, दुःख, युद्ध, हास्य सगळं दिसतं – पण स्क्रीन स्वतः कधी हसत नाही, रडत नाही, जळत नाही. आपलं आत्मस्वरूप हेच ‘स्क्रीन’सारखं आहे – त्यावर मनाचे सगळे ‘प्रोग्रॅम’ चालतात.

🔹 साक्षीभाव म्हणजे ट्रॅफिक पाहणाऱ्या पुलावरून बघणं:
समजा, आपण रस्त्याच्या कडेला उभे आहोत. अनेक गाड्या वेगवेगळ्या दिशेने जात आहेत – आपण गाड्यांमध्ये नाही, आपण त्यांचं फक्त निरीक्षण करत आहोत. तसंच विचार, भावना, इच्छा, स्मृती हे सर्व मनात चालतं – आपण फक्त निरीक्षक आहोत.

🌿 साक्षीभाव का महत्त्वाचा आहे?
१. शांतीचा स्रोत:
साक्षीभावातून मन शांत होतं. कारण आपण नाटकातले पात्र नाही, आपण प्रेक्षक आहोत हे उमजतं.

२. असंग राहणं शक्य होतं:
जीवनात सुख-दुःख येतात. पण जर आपण साक्षीभावात राहिलो, तर ना सुखात गुंततो ना दुःखात बुडतो.

३. आत्मज्ञानाची गुरुकिल्ली:
“मी शरीर नाही, मन नाही – मी साक्षी आहे” या अनुभवातूनच आत्म्याचं खऱ्या अर्थाने दर्शन घडतं.

✨ श्रीमद् भगवद्गीतेतला साक्षीभाव:
भगवंत अर्जुनाला म्हणतात:
“उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते ।”
– म्हणजे “जो साक्षीप्रमाणे राहतो, गुणांच्या (सुख-दुःख, राग-द्वेष) चक्रात गुंतत नाही.”

🎯 साक्षीभाव मिळवायचा कसा?
१. स्वसंवेदन (Self-observation):
आपण विचार करत असताना, मनात काय चालू आहे हे पाहणं. “आता माझ्या मनात राग आहे, चिंता आहे” – हे नोंदवणं.

२. ध्यान (Meditation):
श्वासावर, वर्तमान क्षणावर लक्ष देणं – मनाच्या हालचालींना बाहेरून पाहणं.

३. विचारमंथन (Self-inquiry):
“मी कोण?” – हे विचारणं. “हे शरीर नाही, हे मन नाही – मग मी कोण?” यावर मनन.

🔚 उपसंहार:
साक्षीभाव म्हणजे आपल्या ‘मी’पणाचं मूळ रूप – ज्याला ना प्रारंभ आहे, ना अंत. ज्याला ना कर्म लागते, ना फळ. जो फक्त असतो, पाहतो आणि निर्मळ असतो.

ज्ञानेश्वरी म्हणते –
“जाणिजे आत्मा चि साक्षी । हे जाणेचि खरे पांडित्य ।”
(ज्ञानेश्वरी १३.४२)