मग हें तंव पांचमेळावा । शेखीं अनुसरेल पंचत्वा ।
ते वेळीं केला कें गिंवसावा । शीणु आपुला ।। २०८ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय तिसरा
ओवीचा अर्थ – बरें, हें ( शरीर पाहिलें ) तर पांच भूतांतच मिळून जाणार, त्या वेळीं आपण केलेले श्रम कोठें शोधून काढावेत ? ( म्हणजे आपल्या कष्टाचा मोबदला कोणास विचारावा ? )
ज्ञानेश्वरी हा संत ज्ञानेश्वरांनी रचलेला भगवद्गीतेवरील रसपूर्ण आणि ओवीबद्ध टीकाग्रंथ आहे. प्रस्तुत ओवी तिसऱ्या अध्यायातील आहे, जो ‘कर्मयोग’ या विषयावर आधारित आहे. या ओवीत संत ज्ञानेश्वरांनी पंचमहाभूतांचा (पृथ्वी, जल, तेज, वायू, आणि आकाश) विचार करून, शरीराचा शेवटी पंचत्वात विलय कसा होतो हे स्पष्ट केले आहे.
ओवीचे विश्लेषण:
“मग हें तंव पांचमेळावा । शेखीं अनुसरेल पंचत्वा ।”
शरीर हे पंचमहाभूतांनी बनलेले आहे. मृत्यूनंतर हे शरीर पुन्हा त्या पंचमहाभूतांत विलीन होते. ज्याप्रमाणे नद्यांचे पाणी समुद्रात विलीन होते, तसेच शरीराचे अस्तित्वही पंचतत्वांमध्ये एकरूप होते. “शेखीं अनुसरेल पंचत्वा” म्हणजे मृत्यूनंतर शरीराची तत्त्वे त्याच तत्त्वांमध्ये विलीन होतात. माती मातीशी, पाणी पाण्यात, अग्नी अग्नीत, वायू वायूमध्ये आणि आकाश आकाशात समरस होतो.
“ते वेळीं केला कें गिंवसावा । शीणु आपुला ।।”
जेव्हा शरीर पंचमहाभूतांमध्ये विलीन होते, तेव्हा एखाद्याने ‘माझे शरीर’ असे म्हणणे निरर्थक ठरते. मग त्याचा विचार करण्यात काय हशील ? ज्याप्रमाणे साखर पाण्यात विरघळल्यावर वेगळी दिसत नाही, तसेच शरीराचा स्वतःचा वेगळा अस्तित्वभान नष्ट होतो. त्यामुळे अशाश्वत शरीराच्या मोहात पडण्यापेक्षा आत्मज्ञान प्राप्त करून मुक्तीचा विचार करावा.
तात्त्विक अर्थ:
ही ओवी आपल्याला शरीराच्या नश्वरतेची जाणीव करून देते. संत ज्ञानेश्वर येथे सांगतात की, जन्म आणि मृत्यू या चक्रात अडकण्यापेक्षा आत्मतत्त्वाचे ज्ञान प्राप्त करून मोक्षसाधना करणे अधिक योग्य आहे. शरीराचा अंत निश्चित आहे, म्हणून त्याला आसक्त राहून काही उपयोग नाही. आत्मा मात्र अविनाशी आहे, तो पंचमहाभूतांच्या पलीकडे आहे. म्हणूनच आपले लक्ष कर्मयोगाकडे व आत्मोद्धाराकडे असावे.
नैतिक आणि आध्यात्मिक बोध:
१. शरीर नश्वर आहे, आत्मा अमर आहे – त्यामुळे आत्मसाक्षात्कार करून मुक्तीच्या मार्गावर जाणे महत्त्वाचे आहे.
- मोह – माया सोडून कर्मयोग स्वीकारावा – शरीराच्या आस्थेपायी जीवन वाया न घालवता सत्कर्म करावे.
- स्वतःच्या नश्वर अस्तित्वावर गर्व करू नये – कारण शेवटी शरीर पंचमहाभूतांत विलीन होणारच आहे.
समारोप:
संत ज्ञानेश्वर आपल्या रसाळ भाषेत सांगतात की, शरीर म्हणजे पंचमहाभूतांचा मेळ आहे आणि शेवटी ते त्यातच विलीन होणार आहे. म्हणून, त्याच्या मोहात अडकू नका, तर कर्मयोगाचा मार्ग पत्करा आणि आत्मज्ञान मिळवून मोक्ष साधा.
“नष्ट होणाऱ्या शरीराचा अभिमान सोडून, आत्मज्ञानाच्या प्रकाशात जीवन व्यतीत करा !
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
