हां गा कामधेनुचे दुभते । दैवें जाहलें जरी आपैतें ।
तरी कामनेची कां तेथें । वानी कीजें ।। २२ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय तिसरा
ओवीचा अर्थ – अहो, देववंशात कामधेनूचें दुभतें जर प्राप्त झालें तर तशा प्रसंगी हवें तें मागण्यास कमी का करावें ?
ज्ञानेश्वरीचा तिसरा अध्याय हा कर्मयोगाचा व्यापक विस्तार आहे. या ओवीतून संत ज्ञानेश्वर आपल्याला अत्यंत महत्त्वाचा संदेश देत आहेत, जो कर्म, फलप्राप्ती, आणि मनुष्याच्या जीवनाच्या उद्देशाशी संबंधित आहे. संत ज्ञानेश्वर या ओवीत “कामधेनू” (इच्छापूर्ती करणारी गायी) या प्रतीकेचा उपयोग करून गहन तत्त्वज्ञान मांडत आहेत. ते म्हणतात, “जरी कामधेनूच्या रूपाने आपल्या इच्छांची पूर्तता करण्यासाठी एखादी देवदत्त संधी उपलब्ध झाली असेल, तरी मनुष्याने त्याचा अतिरेकाने उपयोग करू नये किंवा त्याच्यावर अवलंबून राहू नये.”
या ओवीचे शब्दशः अर्थ:
कामधेनुचे दुभते: कामधेनू म्हणजे इच्छित फळ देणारी गाय. येथे ती कर्माचा प्रतीक आहे, जिच्यापासून तुम्हाला हवे ते मिळते. येथे कामधेनू म्हणजे मानवाच्या जीवनातील प्राप्त संधी, साधने, संपत्ती किंवा सामर्थ्यांचे प्रतीक आहे.
दैवें जाहलें जरी आपैतें: काही गोष्टी दैवावर सोडल्या जातात, त्या मिळणे निश्चित असते. एखादी गोष्ट आपल्याला स्वाभाविकपणे किंवा देवदत्त कृपेने मिळाली, तरी तिचा अतिरेकाने किंवा फक्त इच्छापूर्तीसाठी वापर टाळावा. विवेकबुद्धीने तिचा उपयोग करण्याचा सल्ला ज्ञानेश्वर देत आहेत.
तरी कामनेची कां तेथें: पण मग त्या गोष्टींसाठी वासना किंवा तृष्णा का बाळगायची ? “कामनेची कां तेथें” या शब्दांत संत ज्ञानेश्वर माणसाच्या असंतोषी वृत्तीवर बोट ठेवतात. मनुष्याची स्वभावतः असलेली हाव वाढतच जाते. तेव्हा मिळालेल्या साधनांचा वापर विवेकाने आणि योग्यतेने करणे महत्त्वाचे आहे.
वानी कीजें: केवळ कृती करावी, फळाची अपेक्षा न करता. या शब्दांत संत ज्ञानेश्वरांनी प्रकट केले आहे की आपल्या कृती, वाणी, आणि विचार हे सतत विवेकशील आणि संयमित असावेत. फक्त इच्छापूर्तीसाठी विचार न करता, आत्मोन्नतीसाठी त्या साधनांचा उपयोग व्हावा.
निरूपण:
ही ओवी आपल्या जीवनाचा गाभा स्पष्ट करते की आपण कर्म करीत राहावे, पण त्याच्या फळांची आसक्ती सोडावी. संत ज्ञानेश्वर येथे गीतेतील निष्काम कर्मयोग या तत्त्वाला अधोरेखित करत आहेत.
रसाळ विस्तृत निरूपण:
कामधेनूचे प्रतीक: कामधेनू ही दैवी गाय आहे, जी आपल्या कर्मातून मनुष्याला इच्छित फळ देते. पण ती फळे मिळवण्यासाठी लोभ, वासना किंवा अत्यधिक ताण न ठेवता, स्वतःच्या कृतीवर विश्वास ठेवावा.
दैव आणि कर्माचा समतोल: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, काही गोष्टी दैवावर अवलंबून असतात, पण तरीही कर्म न करता बसणे योग्य नाही. आपल्या प्रयत्नांमध्ये सातत्य ठेवणे महत्त्वाचे आहे.
कामना न ठेवता कर्म करणे: जर आपण फक्त फळासाठी काम करत राहिलो, तर आपण कर्माचे खरे स्वरूप हरवून बसतो. कर्मात रमता रमता आपण त्याचा आनंद घ्यायला शिकले पाहिजे, कारण खरा आनंद कार्यात असतो, फळात नव्हे.
संत ज्ञानेश्वर यांची ओवी मनुष्याला इच्छांची मर्यादा ओळखून जीवनाचा आदर्श मार्ग दाखवते. मानवी मनाचे स्वभावत: असलेल्या असंतोषी वृत्तीचे यथार्थ वर्णन त्यांनी केले आहे. त्याचबरोबर, जीवनातील संसाधने मिळाल्यानंतरही संतुलन कसे राखावे याचे मार्गदर्शन ते करतात.
आपल्याला मिळालेल्या संधींचा किंवा साधनांचा उपयोग हा फक्त स्वार्थासाठी न करता, तो समाज, स्वतःची आत्मिक उन्नती आणि इतरांसाठीही व्हावा, असा संदेश येथे आहे. फक्त भौतिक सुखे आणि इच्छापूर्ती हेच जीवनाचे अंतिम लक्ष्य नसून, अध्यात्मिक उन्नतीसाठी प्रयत्न करणे ही खरी जीवनाची कळकळ आहे.
जीवनाचा संदेश:
फळाची आसक्ती टाळा. आसक्ती मनुष्याच्या दुःखाचे कारण आहे.
कृतीमध्ये मन रमा: कर्मयोगाचा खरा गाभा म्हणजे आपल्या कामात मनापासून गुंतणे, पण फळाशी स्वतःला जोडून न घेणे.
सामंजस्य टिकवा: दैव, प्रयत्न आणि शाश्वत सत्य यांच्यात योग्य संतुलन राखा.
जीवनावर परिणाम:
या ओवीतील संदेश आपल्याला शिकवतो की जीवनात कोणत्याही परिस्थितीत कर्म करणे सोडू नका. फळाची अपेक्षा न करता निस्वार्थीपणे काम केल्यास आपला अंतःकरण शुद्ध होतो आणि जीवनाचा खरा आनंद अनुभवता येतो. ही ओवी कर्मयोगाच्या तत्त्वांचा आधार घेत व्यक्तीला शांतता, समाधान आणि आनंदाचा मार्ग दाखवते.
ज्ञानेश्वरीचा हा विचार फक्त तत्वज्ञान नाही तर प्रत्येकाच्या जीवनाला मार्गदर्शन करणारा अमूल्य मंत्र आहे.
समर्पण आणि संतोष:
ज्या व्यक्ती या तत्त्वज्ञानाचे पालन करतात, त्या संतोषी राहतात. अतिरेकी इच्छांचे ओझे नसेल, तर मन शांत राहते.
विवेकशीलता:
मिळालेल्या साधनांचा योग्य आणि विवेकपूर्ण उपयोग केला, तर तोट्याऐवजी फायदाच होतो.
आत्मोन्नती:
फक्त भौतिक सुखांवर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी आत्मिक उन्नतीसाठी मनुष्य प्रयत्नशील होतो.
निष्कर्ष:
ज्ञानेश्वरीतील ही ओवी मानवाला साधनांचा योग्य उपयोग आणि इच्छांची मर्यादा दाखवून देते. “कामधेनू” हे फक्त भौतिक गोष्टींचे प्रतीक नसून, ती अध्यात्मिक उन्नतीचेही प्रतीक आहे. त्यामुळे माणसाने त्याच्या इच्छांवर नियंत्रण ठेवून, विवेकबुद्धीने आणि संयमाने जीवनाचा मार्गक्रमण करावा, हा संत ज्ञानेश्वरांचा महत्त्वपूर्ण संदेश आहे.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
गुलाम…