स्वधर्मु जो बापा । तोचि नित्ययज्ञु जाण पां ।
म्हणोनि वर्ततां तेथ पापा । संचारु नाही ।। ८१ ।। ज्ञानेश्वरी अध्याय तिसरा
ओवीचा अर्थ – अरे बाबा, आपलां जो धर्म आहे, तोच नित्य यज्ञ होय, असे समज. म्हणून त्याचें आचरण करीत असतांना त्यांत पापाचा शिरकाव होत नाही.
ज्ञानेश्वरीतील तिसऱ्या अध्यायातील ८१वी ओवी अत्यंत गूढार्थपूर्ण आणि साधकाला स्वधर्माचे महत्त्व पटवून देणारी आहे. या ओवीत संत ज्ञानेश्वरांनी भगवद्गीतेतील कर्मयोगाचे तत्व स्पष्ट केले आहे. ओवीचा शब्दशः अर्थ आणि तिचा गाभा समजून घेतल्यास ती साधकाला जीवनातील कर्तव्य आणि धर्म यांचा योग्य मार्ग दाखवते.
ओवीचा शब्दशः अर्थ:
स्वधर्मु जो बापा:
येथे “स्वधर्म” म्हणजे व्यक्तीने आपल्या प्रकृतीनुसार (स्वभाव, गुण, क्षमता) वर्तावे असा धर्म. प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनाचे एक विशिष्ट उद्दिष्ट असते. त्यानुसार त्याने त्याचे कर्म पार पाडावे.
तोचि नित्ययज्ञु जाण पां:
आपल्या स्वधर्मानुसार केलेले कर्म हेच नित्ययज्ञ मानले गेले आहे. भगवद्गीतेत यज्ञाला अत्यंत महत्त्व दिले आहे, ज्याचा अर्थ व्यापक आहे—कर्तव्यभावनेने केलेले कर्म हेच ईश्वराची पूजा किंवा यज्ञ होय.
म्हणोनि वर्ततां तेथ पापा। संचारु नाही:
आपला स्वधर्म पाळत असताना कोणतेही पाप लागत नाही. इथे हेतू शुद्ध आणि मन निर्मळ असल्यास कर्माचे फळ दोषरहित ठरते.
विस्तृत निरुपण:
१. स्वधर्माचे महत्त्व:
स्वधर्म म्हणजे आपल्या जीवनाच्या परिस्थिती, गुणधर्म आणि सामर्थ्यानुसार केलेले कार्य.
गीतेच्या तत्त्वज्ञानानुसार, दुसऱ्याचा धर्म अनुकरण करण्यापेक्षा स्वतःचा धर्म जरी कठीण असला तरी त्याचे पालन करणे हेच श्रेष्ठ आहे.
उदाहरणार्थ, क्षत्रियाला युद्ध करणे हे त्याचे स्वधर्म आहे. ते करताना त्याला कुठल्याही प्रकारची हिंसा किंवा पाप वाटत नाही, कारण ते त्याच्या कर्तव्याचा भाग आहे.
२. कर्मयोग आणि नित्ययज्ञ:
“नित्ययज्ञ” म्हणजे जीवनातील प्रत्येक कर्माला पवित्रतेची भावना देऊन, त्याला ईश्वरार्पण करणे.
आपले कर्म जर निष्काम भावनेने (फळाच्या अपेक्षेशिवाय) केले तर ते कर्मच यज्ञरूप ठरते.
संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, कर्तव्यभावनेने आपला धर्म आचरला तर तेच ईश्वराची पूजा ठरते.
३. पाप आणि धर्म:
जर कर्म स्वधर्मानुसार आणि पवित्र हेतूने केले गेले तर त्यातून पाप निर्माण होत नाही.
इथे ‘पाप’ म्हणजे मानसिक अशुद्धता किंवा चुकीचा हेतू. जर मन निर्मळ असेल आणि कर्माचा हेतू पवित्र असेल तर त्यातून केवळ पुण्याचेच उद्भव होतो.
४. आधुनिक संदर्भ:
आजच्या काळात ‘स्वधर्म’ हे व्यक्तीच्या जबाबदाऱ्या आणि नैतिकतेच्या चौकटीत पाहता येईल.
आपल्या कुटुंब, समाज, राष्ट्र आणि स्वविकासासाठी योग्य ती कर्तव्ये पार पाडणे हेच आधुनिक स्वधर्म आहे.
उदाहरणार्थ, शिक्षकाचा स्वधर्म अध्यापन करणे, डॉक्टराचा स्वधर्म रुग्णांची सेवा करणे आणि शेतकऱ्याचा स्वधर्म अन्न उत्पादन करणे आहे.
ओवीचा गाभा:
ही ओवी प्रत्येक व्यक्तीला त्याच्या जीवनाचे खरे ध्येय आणि जबाबदारी ओळखायला शिकवते. स्वतःच्या क्षमतांना ओळखून, स्वधर्माचे पालन करताना निष्कपटता आणि श्रद्धा या दोन गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत. संत ज्ञानेश्वर यांच्या या शिकवणीमुळे साधकाला आत्मज्ञान प्राप्त होऊन मोक्षमार्ग सुकर होतो.
उपसंहार:
“स्वधर्माचे पालन हेच यज्ञ आहे, आणि अशा यज्ञामध्ये स्वतःच्या अहंकाराचे अर्पण करूनच खरे साधन घडते.”
या ओवीने आपल्याला जीवनात कर्तव्याचे महत्त्व समजवले आहे आणि प्रत्येकाने आपला धर्म, आपली जबाबदारी ओळखून कर्म करावे, हे संत ज्ञानेश्वर सूचित करतात.
Discover more from इये मराठीचिये नगरी
Subscribe to get the latest posts sent to your email.